Æппæтдунеон æхсæнадон змæлд «Иры Стыр Ныхас» / Международное общественное движение «Высший Совет Осетин». Цыбыр бæрæгуат. Дзæуджыхъæу, 2018 аз.
РАЗНЫХАС
Махæн нæ фыдæлтæ ныууагътой хорз кад æмæ æгъдæуттæ. Фæлæ рæстæг куыд цæуы, афтæ царды дæр цæуы бирæ ивддзинæдтæ. Куыд зонут, афтæмæй нæ фыдæлтæм нæ уыд, абон адæммæ цы хорздзинæдтæ æмæ хъæздыгдзинæдтæ ис, уыдон. Зæгъæм: хæдтæхджытæ, хæдтулгæтæ, ракетæтæ, телеуынынад, дзыппыдаргæ телефонтæ æмæ æндæр цард хуыздæргæнæн техникон мадзæлттæ. Уымæ гæсгæ царды куыд цæуынц ивддзинæдтæ, афтæ ивынц нæ æгъдæуттæ. Цардимæ хъуамæ размæ цæуæм, уымæн æмæ æгъдæуттæ дæр цардимæ баст сты.
Уый чи не’мбары, уый цард йæхæдæг фæндаггæронмæ раппары æмæ фæстейы аззайы. Фæлæ мах афтæ зæгъæм, нæ фыдæлты æгъдæуттæн сæ бындурæн ивæн нæй, уымæн æмæ фидарæй баст сты нæ фыдæлтыккон зондахаст æмæ уырнынадимæ. Ирон адæм æгъдæуттæ сæхицæн сахæдæг æвæрынц, фæлæ, хъыгагæн, халгæ æмæ æмхæццæ дæр сæ чидæртæ нæхицæй кæнынц. Махæн, абоны фæлтæрæн, нæ хæс у лæмбынæгæй æркæсын не’гъдауттæм, ма сæ бауадзæм чъизи кæнын, æгад кæнын. Нæ фыдæлтæ æнусты сæрты цы Фарн æмæ Æгъдау æрхастой, уыдон сты цæстыгагуыйау хъахъхъæнинаг хæзнатæ.
«Комæй - коммæ хицæн æгъдау ис», - фæзæгъынц чидæртæ, æмæ уый иууыл раст нæу. Æгъдау алы ран дæр иу у, кæнгæ йæ алыхуызæттæ кæнæм. Уыимæ æппæты сæйрагдæр сты хи дарыны æгъдау, нæ ирон зондахаст, нæ национ химбарынад. Уæздандзинады æмæ æфсармы домæнтæ Ирыстоны алы къуымы дæр сты иухуызон. Нæй сын ивæн. Нæй нæм ахæм кæмттæ æмæ хъæутæ, хистæрæн аргъ кæнын, кæнæ алыварс адæмæй æфсæрмы кæнын æгъдауы домæнтæ кæм не сты. Уæдæ кæд нæ фынджы æгъдæуттæ комæй - коммæ, хъæуæй - хъæумæ иучысыл фæхицæнтæ сты, уæд уый дæр раст æмбарын хъæуы. Æгъдау æххæст кæнын тыхæй домгæ нæу, адæмы зæрдæ йæ куы нæ иса, уæд.
Хъæуты æмæ кæмтты цы ирон æгъдæуттæ ныффидар, уыдонæй æвзæр никæцы у, мах дзы иу æгъдау дæр нæ фауæм. Æрмæст æгъдауæй хицæн кæнын хъæуы æргом æнæгъдаудзинад, зæгъæм, бирæ бануазыны охыл фæстаг 30-50 азы дæргъы цы уæлдай митæ фæзынд иуæй-иу хъæуты, уыдон. Кæд нæхи иу адæм хонæм, иу æвзагыл дзурæм, уæд хъуамæ тырнæм уымæ, цæмæй уой иу нæ æгъдæуттæ дæр. Уымæн та ис гæнæн, æрмæстдæр сын сæ арф мидис куы æмбарæм, уæд. Айдагъ «мæ фыд афтæ кодта, æмæ æз дæр уыцы фæтк нæ халын» фаг нæу, уыцы æмбарынад кæстæртæм фæхæццæ кæнынæн. Цы нысан кæнынц сæр æмæ бæрзæй хистæры раз, цæмæн кувæм æртæ кæрдзынæй, цы сты ракуывд, сидт, гаджидау æмæ рæгъ? Ацы æмæ бирæ æндæр фарстатæн хъуамæ уой цæттæ дзуæппытæ хистæртæм.
Бирæ адæмы фæнды иу æгъдау нæм куы уаид, уый. Уый махæн дæр у бæллиццаг хъуыддаг. Фæлæ абон искæйы бардзырдæй, кæнæ уынаффæйæ, уыцы æгъдæуттæ æмбойны баиу кæнæн нæй, æмæ уый хъуамæ неппæтдæр æмбарæм. Ацы бæрæгуат дæр ахæм хæс йæ размæ не’вæры. Йæ сæйраг нысан у æгъдæуттæ фаг чи нæ зоны, уыдонæн зонындзинæдтæ раттын. Тын ахсджиаг у, ацы чиныг иу сæры зондæй кæй нæу арæзт, уый. Бакуыстой йыл бирæ фендджын хистæртæ Ирыстоны алы хъæутæй. Æнцон нæ уыдис иу зондмæ æрцæуын, фæлæ алчидæр тырныдта уымæ. Уыдоны уынаффæйæ фынддæс азы размæ Ныхасы æгъдæутты комитет бацæттæ кодта гыццыл бæрæгуат, дзыппыдаргæ чиныг нæ иумæйаг æгъдæутты тыххæй. Уыцы проект мыхуыргонд æрцыд «Рæстдзинад»-ы, «Стыр Ныхас»-ы æмæ районты газетты. Алы районы æмæ хъæуты дæр арæзт æрцыдысты æмбырдтæ. Адæм сæ хъуыдытæ æмæ сæ фæндтæ бахастой æмæ проектыл æмхъæлæсæй сразы сты. Сæ курдиæттæ чи балæвæрдта, уыдон ма фæстæдæр Дзæуджыхъæумæ семæ æрбакодтой ирон куырыхон лæгты, æртæсæдæйæ фылдæр. Уыдон дæр уыцы проект райстой æмхъæлæсæй.
2003 азы бæрæгуаты проект мыхуыргонд æрцыд гыццыл чиныгæй, йæ тираж 40 мины, афтæмæй. Чиныджы рецензенттæ уыдысты профессортæ Цыбырты Людвиг, Хацырты Анзор æмæ Гуыриаты Тамерлан. Йæ бæрнон редактор та уыд Джыккайты Шамил.
Фæстæдæр ма чиныгмæ ивддзинæдтæ хаст æрцыд, æмæ бæрæгуатæн йæ дыккаг рауагъдад рацыд мыхуыры. Æвæллайгæ куыст ыл бакодтой Иры Стыр Ныхасы комитеты сæрдар Мырзаганты Махар æмæ иннæ хистæртæ. Мах сын нæ сæртæй ныллæг кувæм. Ацы чиныг 2007 азы фидаргонд æрцыд Цхинвалы ирон адæмы VI-æм Съезды æмхъæлæсæй. Чингуытæй 15 мины скъолатæн райста ахуырады министрад. Цалдæр мин чиныджы та æрвыст æрцыдысты Уæрæсейы, хæстæг æмæ дард паддзахæдты цы ирон адæм цæры, уыдонæн. Бæрæгуаты адæм не ссардтой зынгæ хъæндзинæдтæ, уыдис аив, зæрдæмæдзæугæ, æмæ дзы бирæтæ пайда кодтой. Фæстаг хатт рацыд 2014 азы 5000 тиражæй.
Фæлæ цард иу ран нæ лæууы, йæ уавæртæ æмæ йæ домæнтæ ивынц тагъд. Уыцы домæнтæм гæсгæ раздæры чингуыты бындурыл бахъуыд саразын бæрæгуатæн ног рауагъдад, бафтауын æм æгъдау æмбарынгæнæн фиппаинæгтæ. Сарæзтам сæрмагонд къамис алы хъæутæй рацæугæ хистæртæй. Уыдон лæмбынæг, кæрæй-кæронмæ æркастысты, адæм 12 азы размæ æмзондæй кæй сфидар кодтой, уыцы чиныджы æппæт рæнхъытæм. Стæй сын сæ хъуыдытæ æмæ фиппаинæгтæ сфидар кодта Ирон Æгъдауы комитет. Ныр æй уæ размæ хæссæм. Чиныджы фыст рæнхъытæ нæ хъæуы исын нæ домæнты хуызы. Уыдон сты, хистæртæ растыл цы нымайынц, æмæ фылдæр адæм разы кæуыл сты, уыцы хъуыдытæ. Кæд уын исты фæпайда уой, уæд нæ бакуыст йæ нысаныл сæмбæлдзæн. Афтæ чи зæгъа, æз мæхæдæг Ныхасы хистæртæй æппæтдæр хуыздæр зонын, æмæ мæ сæ зонд нæ хъæуы, зæгъгæ, уымæн дæр мах тæрхонгæнæг не стæм, йæ бар йæхи у. Æрмæст зæрдыл дарын хъæуы, алы æгъдау дæр кæй цæуы йæ арф мидисæй. Уыцы мидис чи не’мбары, уый æгъдау дæр раст не’ххæст кæны. Ахæмтæ арæх райдайынц хъуыды кæнын ног цыдæртæ, æмæ сæхи раст кæнынæн фæзæгъынц: «Махмæ афтæ кодтой». Уый зиан йеттæмæ, пайда нæ хæссы нæ адæмæн. Дарддæр ацы хъуыддаг йæхи уагыл куы ауадзæм, уæд фидæны абон цы тауæм, уый æркæрддзыстæм – хоры бæсты зынсыгъдæггæнæн хæмпæлтæ. Æгъдæутты хицæндзинад нын сындæггай халдзæн нæ адæмы бындурон зондахаст, нæ иудзинад. Алы хъæуы дæр хистæрты иумæ бæстон ахъуыды кæнын хъæуы, цы фæтк, цы æгъдауыл ахуыр кæнынц сæ кæстæрты, цы дæнцæг сын æвдисынц. Уый фæдыл уыцы кæстæртæн сæхиимæ аныхас кæнын уаид раст къахдзæфыл банымайæн. Хатгай уыдон абоны уавæртæ кæцыдæр хистæртæй хуыздæр фæуынынц, зæрдиагæй фæтырнынц уды сыгъдæгдзинадмæ, æмæ сын кæйдæрты æнæуаг митæ хъыг вæййынц. Æгъдаухалджытæн уайдзæф кæнынмæ хъуамæ зивæг ма кæнæм, цыфæнды кары куы уой, уæддæр.
Рæзы нæм хорз, зæрдæргъæвд рæсугъд фæсивæд, зæрдæ сæ рухс кæны. Фæлæ уыдонæй бирæтæ нæ ирон æгъдæуттæ дзæбæх нæ зонынц, уымæн æмæ сæ хистæртæ фаг нæ ахуыр кæнынц. Нæ кæстæртæ хъуамæ кæной цардæн аргъ, стæй сæ фыдæлтæ куыд зын уавæрты цардысты, куыд тох кодтой, куыд куыстой, уый зоной. Уыцы стыр тухæнтæ кодтой сæ кæстæрты тыххæй, цæмæй абон уыдонæн уа хорз цард æмæ уавæртæ. Æмæ кæд нæ царды бирæ цыдæртæ махæй аразгæ не сты уæд нæм ис ахæм хъуыддæгтæ дæр, кæцытæн уынаффæ кæнæм æрмæст нæхæдæг. Не’ппæты хæс у, хистæрæй кæстæрæй, нæ фыдæлты раз нæ цæсгом ма фæчъизи кæнын, нæ Ирон Æгъдау æмæ фыдæлты Фарн бахъахъхъæнын.
Нæ адæмон хæзнатæн се стырдæр у нæ мадæлон æвзаг. Уый фæрцы гом кæнæм фæндаг фыдæлты Фарн æмæ Æгъдаумæ дæр. Æнæ уымæй сæ нæй банкъарæн æмæ бамбарæн. Иронау æдæрсгæ чи нæ дзуры, уый фынджы æгъдæуттæн дæр ницы бамбардзæн, кæсдзæн сæм æнæрвæссонæй. Уыцы æвзагмæ нæ хъæуы кæсын куыдфæндыйы цæстæй, æнæ уымæй нын национ фидæн кæй нæй, уый хъуамæ дызæрдыггаг макæмæн уа. Кæд абоны цардыл тынг фæзынд техникон æмæ дзыллон информацион фæрæзты райрæзт, уæлдайдæр та интернет, уæд уый хъуамæ ууыл дзурæг ма уа, æмæ нæ Фарн нæ къæхты бын ныссæндæм, нæ æвидигæ хæзнатæ аппарæм, æмæ æрмæст телефонтæ æмæ компютерты кънопкæтыл ныххæц-ныххæц кæнæм. Уыцы фæрæзтæй дæр хъуамæ арæхстгай пайда кæнæм, цæмæй нын знаггады бæсты пайда хæссой, цæмæй нæ хæрзхъæд ахуырад æмæ национ химбарынад баиу кæнæм æмæ уыдоны бындурыл амайæм нæ ирон адæмы рухс национ фидæн. Дзыллон информацион куысты ахадындзинад мах рæстæг зынгæ фæахсджиагдæр дæр ис. Радио, телеуынынад, тынгдæр та интернет, систы абоны сæйраг информацион фæрæзтæ. Хъуамæ дзы саразæм нæ фæсивæдæн фадæттæ ирон æгъдау хуыздæр базонынæн. Уыцы хъуыдыимæ ацы чиныг æнæмæнг мыхуыргонд æрцæудзæн интернеты дæр.
Куыд уынæм, афтæмæй ирон æгъдауы лыггæнинаг фарстатæ бирæ сты, æмæ макæмæ æнхъæлмæ кæсæм, бакусæм сыл иумæ. Нæдæр хицауад, нæдæр æддагон бакæндзæн уыцы куыст нæ бæсты.
Зынаргъ æмзæххон! Дæ къухы цы чиныг ис, уым фыст сты нæ чындзхаст, чызгæрвыст æмæ марды æгъдæуттæ, кæцытæ фидаргонд æрцыдысты æппæт ирон адæмы 6-æм съезды. Курæг уæ стæм, æххæст сæ кæнут куыд æмбæлы афтæ æмæ иннæтæй дæр уый домут.
«Иры Стыр Ныхас»-ыИрон Æгъдауы комитет
ХУЫЦАУЫ ÆРТÆ ХОРЗÆХЫ
Нæ фыдæлтæ иу афтæ дзырдтой, зæгъгæ, Иунæг Стыр Хуыцау адæймагæн ратты æртæ хорздзинады: йæ райгуырæн бон, йæ амонд куы ссары, уæд (мой куы скæна кæнæ ус куы ракура), стæй цы фæд ныууадзы, йæ рухс дунейæ куы ахицæн вæййы, уæд.
1. Йæ райгуырæн бон. Сывæллон æнæсахъат æмæ æнæнизæй куы райгуыра, мад æмæ йын фыд куыд уа, афтæмæй амондджынæй куы схъомыл уа.
2. Йæ амонд ссарæн бон (адæймаг бинонты хъуыддаг куы бакæна, ус куы ракура, кæнæ мой куы скæна). Ацы фарста лыг кæнын хъæуы афоныл. Æнæ усæй, æнæ мойæ бирæ бадын раст нæу æмæ не’мбæлы. Фæлæ ацы хъуыддаг талф-тулфæй аразæн дæр нæй. Ныхасы афтæ баззад: «Дæс хатты йæ сбар, дзæбæх ыл ахъуыды кæн, стæй йæ иу хатт алыг кæн». Чындзæхсæвы афтæ фæкувынц: ацы хъуыддаг амондджын уæд, зæронды бонмæ кæрæдзийы уарзгæйæ фæцæрæнт æмæ бирæ цот хъомыл кæнæнт. Ныртæккæйы рæстæджы, хъыгагæн, алы дыккаг бинонты цард дæр фехæлы, рахицæн вæййынц. Цæмæн, цæй тыххæй? Уымæн æмæ адард стæм нæ Ирон Æгъдау æмæ фыдæлты Фарнæй, фæцудыдта æхсæнадон зондахаст, сарæх ис хиуарзондзинад æмæ нæ кæстæртæ нал быхсынц чысыл зындзинæдтæн. Уыдоны сæрты ахизыны бæсты æнцонæй равзарынц хицæнæй цард. Уыцы ахицæн дыууæйæн дæр æгады нысан у, сывæллæттæн та - æнамонддзинад. Уæ хорзæхæй, кæстæртæ ма халут уæ цард, аргъ кæнут кæрæдзийæн, арфдæр хъуыды кæнут уæ сабиты фидæныл. Алчидæр æй зоны, нæлгоймаг хъуамæ уынаффæ кæна, бинонты дара, хæдзары цæджындз æмæ фидарзондыл хæст уа, цард æмæ хæдзары къона хъахъхъæна. Æцæг хивæндзонд пайда нæ хæссы. Дыууæ цардæмбалы хъуамæ кæрæдзимæ хъусой, иумæ уынаффæ кæной. Æмкъайтты астæу хъуамæ ма цæуа ахæм ныхæстæ, æз дæуæй ахуыргонддæр кæнæ зондджындæр дæн, зæгъгæ. Зондджындæр чи у, уый бинонты цард нæ халы, стæй вæййы барондæр. Амондджын уыдон вæййынц, кæрæдзийы уарзгæйæ зæронды бонмæ чи фæцæры.
3. Йæ фæд йæ амæлæты боны фæстæ. Нæ фыдæлтæ иу афтæ загътой: «Амæлын зын нæу, кадимæ фæцæрын у зын». Адæймаг хъуамæ йæ цард дзæгъæлы ма фæцæра, хъуамæ йæ фæстæ исты хорздзинад ныууадза бинонтæн, мыггагæн, сыхбæстæн æмæ ирон адæмæн. Ахæм адæймаг куы амæлы, уæддæр адæмы астæу мыггагмæ баззайы йæ ном æмæ йæ кад. Æнæмæлгæ дуне нæй, Хуыцау зæгъæд æмæ уæ алчидæр фæцæрæд сæдæ азæй фылдæр. Алы адæймаг дæр хъуамæ хъуыды кæна, фыццаджыдæр йæ бинонтыл, мыггагыл æмæ ирон адæмыл. Хъуамæ уыдонæн лæггад кæна. Мæрдтæм ничима ницы ахаста, уымæ гæсгæ алчидæр тырнæд, цæмæй йæ фæстæ ныууадза кад æмæ намыс.
ЧЫНДЗХАСТ ÆМÆ ЧЫЗГÆРВЫСТ
1. Лæппу æмæ чызг кæрæдзийы зæрдæмæ куы фæцæуынц æмæ куы сфæнд кæнынц сæ цард баиу кæнын, уæд лæппу бар ракуры чызгæй, цæмæй йæ минæвæрттæ барвита. Уый фæстæ лæппу хъуыддаг бамбарын кæны йæ бинонтæн. Бинонтæ бауынаффæ кæнынц, снысан кæнынц минæвæрттæ.
2. Чызг дæр йæ бинонтæн бамбарын кæны, уазджытæ сæм кæй æрбацæудзæн, уый. Чызджы бинонтæ сæхи бацæттæ кæнынц се ’рбацыдмæ.
3. Минæвæрттæ вæййынц æртæ кæнæ фондз адæймаджы (вæййы дзы лæппуйы сыхаг, хæдзары бинонтæй кæнæ хæстæджытæй исчи). Вæййы афтæ дæр, æмæ къухылхæцæг ацæуы минæвæрттимæ, куыд лæппуйы æрдхорд. Фыццаг цыдæн æмбæлы усгур лæппуйæн бацæуын йæ минæвæрттимæ, фæлæ уый семæ не ’рбады, хицæн уатмæ йæ бакæнынц. Хæдзары бинонтæ усгур лæппуйы куы нæ фæзонынц, уæд æй сæхæдæг дæр бацагурынц фенынмæ.
4. Минæвæрттæн æрæвæрынц фынг. Хистæрæн сын фæбады сыхаг нæлгоймаг, кæнæ та чызджы мыггагæй ас лæг, минæвæртты хистæры та сбадын кæнынц æртыккаг бынаты. Хистæр бакувы Хуыцаумæ. Дыккаг сидт фæзæгъы Уастырджийы тыххæй. Уыцы сидты фæстæ уазджыты хистæр ныхасы бар ракуры æмæ бамбарын кæны цы хъуыддаджы фæдыл æрбацыдысты, уый. Арæх цыды сæр æмбæрстгонд æрцæуы æртыккаг сидты мидæг.
5. Бинонтæ сæ чызджы раттыныл разы куы вæййынц, уæд фынджы хистæр уазджытæн фæзæгъы, мæнæ кæрæдзийы фенæм, хионтимæ ауынаффæ кæнæм, зæгъгæ, æмæ уын иннæ цыдæн нæ фæндон зæгъдзыстæм. Разы куы нæ вæййынц, уæд та минæвæрттæн æргом фæзæгъынц, ацы хъуыддаджы фæдыл сымахæн махмæ фæндаг нæй, зæгъгæ.
6. Фыццаг заманы-иу цалдæргай азты дæр дзырдтой чызгыл. Фæлæ ныр ахæм рæстæг нал у. Иугæр лæппу æмæ чызг кæрæдзийы уарзынц, æгъдауыл сæ цард иу кæнынц, уæд уый хорздзинад у æмæ сын сæ фæндаг ма халæм, афоныл сын хъæуы дзуапп раттын.
7. Раздæр-иу фидыдтой лæппуйы хæдзары, федтой-иу, лæппуйæн хæдзар ис, æви нæ, кæдæм бацæудзæн сæ чызг, уый. Ныр арæхдæр фидауынц чызджы хæдзары.
8. Минæвæрттæ цæуынц хуыцауæхсæвы, кæнæ дыццæгæхсæвы. Нæй сын æрвитæн сабатæхсæвы æмæ майрæмæхсæвы. Ирон уырнынады къуырийы бонтæй алкæцыйæн дæр ис йæхи нысаниуæг. Къуыримæ чызджы хæстæджытæ кæрæдзийы фенынц æмæ сæ фæндон баиу кæнынц.
8 (а). Минæвæрттæ фыццаг хатт куы æрбацæуой, уæд сын фысымтæ сæ разы æрæвæрынц уазал хæринæгтæ, хъарм хæринаг дæр æрæвæрæн ис, æцæг фыццаг цыдæн æртæ кæрдзыны фынгыл æвæрын раст нæу. Уый нысан кæны, цæттæйæ сæм æнхъæлмæ кæй нæ кастысты.
9. Минæвæрттæ дыккаг хатт куы ’рбацæуынц, уæд сæ бинонтæ мидæмæ бахонынц, дзæбæх цæстæй сæм ракæсынц. Сæ разы та сын æрæвæрынц хæрд æмæ нозт. Дыууæ-æртæ сидты фæстæ минæвæртты хистæр бамбарын кæны бадты хистæрæн æмæ фæзæгъы, куыд баныхас кодтам, афтæ æрбацыдыстæм дзуаппмæ. Хистæр сын разыйы дзуапп куы ратты, уæд æфсинтæ фынгмæ рахæссынц æртæ кæрдзыны. Бадты хистæр сæ скувы æмæ бафидауынц. Уазджыты хистæр мысайнаг æрæвæры стъолыл. Мысайнаг дæттынц, йæ фадат кæмæн куыд амоны, афтæ. Фидаугæйæ, фысымтæ кусарт куы нæ акæной, уæд уый аипп нæ уыдзæн.
10. Куы бафидауынц, уæд фысымтæ æмæ уазджытæ кæрæдзийы къухтæ райсынц. Ууыл хъуыддаг вæййы нымад лыггондыл. Хъуыддаджы мидæг къух раттын ирон лæгæн кæддæриддæр уыд ард бахæрыны хуызæн. Уымæй фæстæмæ чызджы хæдзарæн нæй æндæр минæвæрттæ исæн, лæппуйæн та æндæр чызгыл дзурæн.
11. Фидыд фæстæ баныхас кæнынц, кæд саразой чындзæхсæв, цал адæймаджы уыдзысты чындзхæсджытæ, стæй ма æндæр хъуыддæгтыл дæр. Фидыды фæстæ æнæмæнг баныхас кæнынц, чызджы хæдзар лæппуйы хæдзарæй исты домынц æви нæ, стæй кæд кæрæдзийæн лæвæрттæ кæндзысты, уæд кæмæн. Иры Стыр Ныхасы уæнгтæ растыл нæ нымайынц чындзæхсæвы бирæ лæвæрттæ кæнын, уыдонимæ хæстæджытæн æмæ хиуæттæн. Лæппуйы хæдзарæй æрбахæссынц уæлæйы æмæ къахы дарæсæй цы ’мбæлы уый æрмæстдæр чындзæн, æмæ хæдзары хистæрты истæмæй æрхъуыды кæнынц.
12. Ныры рæстæджы хатгай чындзхасты бон кæнынц фидаугæ дæр. Уæд фидауджытæ чындзхæсджытæй рацæуынц чызджы хæдзармæ иу сахат раздæр. Чындзхæсджыты æрбацыдмæ бафидауынц, стæй семæ чындзæхсæвы æрбадынц. Уыцы ног фæзынд раст æгъдауыл банымайæн нæй, уымæн æмæ фидыд у хъуыддагæн йæ рахæцæн. Куыд ис æрвитæн чындзхæсджыты, кæд æмæ дзы фидыд нæма уыд? Фыдæлтæм иу фидауынмæ цыдысты сæрмагонд бон, разыйы ныхас райсыны фæстæ. Ныр хуыздæр уыдзæн минæвæрттæн сæ дыккаг цыды бафидауын. Цалынмæ дыууæ мыггаджы нæ бафидауой, уæдмæ чындзæхсæвмæ цæттæгæнæн нæй, уæдмæ æрыгæттæ сты чындздзон чызг æмæ усгур лæппуйыл нымад.
13. Фидыды фæстæ фидауджытæ фынгæй куы сыстынц, уæд бацæуынц æфсинтæм. Кæрæдзийæн арфæ ракæнынц, нæ хæстæгдзинад фарнимæ уæд, зæгъгæ. Фыццаг заманы, фидаугæйæ, хæдзары бинонтæ кодтой кусарт – фыс, уæрыкк. Лæппуйы хæдзармæ æрвыстой фидауæггаг, æртæ кæрдзыны, нозт æмæ кусартæй хай, æвдасарм (галиу авд фæрсчы æд уæн æмæ базыг). Ныртæккæ кусарт кæнынц стæм хатт. Æфсинтæ уазджытæн нуазæнтæ авæрынц, уыдон сын раарфæ кæнынц æмæ сæ аназынц, уый фæстæ сын бар ис стъолыл нуазæнимæ къаффетты аргъ æрæвæрынæн.
14. Ныры рæстæджы лæппуйы хæдзарæй не ’мбæлы домын кусæрттаг, нозт, хойраг æмæ лæвæрттæ. Чызджы бинонтæ цыбыркъух куы уой, уæд сын лæппу йæ хæстæджытимæ баххуыс кæны, сæхимæ райсынц иуæй-иу фæлхæстæ чызгæрвитынæн дæр
15. Фидыдæй иу къуыри, кæнæ фæстæдæр сиахсаг къухылхæцæгимæ, æмдзуарджынимæ, йе ’мгæрттимæ (фондзы онг) чызджы хæдзармæ бакæны сусæг цыд. Семæ бахæссынц лæвæрттæ æмæ адджинæгтæ.
16. Фысымтæ æрбахонынц æрыгон фæсивæды, вæййы дзы хъазт æмæ фынгæвæрд.
17. Лæппуйы бинонтæ рагацау (цалдæр боны раздæр) сæрмагондæй фехъусын кæнынц чындзхæсджытæн. Уыдонæн снысан кæнынц хистæр. Хистæр вæййы чындзхæссæг сылгоймæгтæн дæр.
18. Чындзхæссæг æрвитынц æгъдауджын, хъæлдзæг, зарын æмæ кафын чи зоны, ахæм кæстæрты. Чындзхæсджыты хистæр вæййы кадджын, æгъдæуттæ хорз чи зоны, ахæм лæг.
19. Чындзæхсæвмæ æмæ чындзхæссæг цæуынц æрмæстдæр хуынд адæм. Æнæ хонæгæй цæуын у худинаг. Чындзхæсджыты нымæц æдæппæтæй фондз æмæ ссæдзæй фылдæр хъуамæ ма уа.
20. Хæдзары хицау чындзхасты бон чындзхæсджыты æрбахоны иу-дыууæ сахаты раздæр йæ хæдзармæ. Хицæнæй сæ (æрмæстдæр уыдоны) æрбадын кæнынц фынджы уæлхъус. Кæрæдзийы базонынц. Сæ хистæр бамбарын кæны алкæмæндæр йæ хæстæ. Чындзхæсджыты хистæр, стæй фысымтæй кæмæн æмбæлы, уыдон хъуамæ ма ауадзой хæддзу чындзхæссæг. Хистæр скувы æртæ кæрдзыны. Фæкæнынц æрмæстдæр æртæ сидты: Стыр Хуыцауы, Уастырджийы тыххæй стæй æртыккагæй бæлццæтты афæндараст кæны. Хистæр бамбарын кæны чындзхæсджытæн, цæмæй хæрзæгъдауæй сæхи равдисой, сæхиуыл фæхæцой карз нозтæй, тызмæг ныхас ма кæной, уой æгъдауджын æмæ æфсармджын.
21. Чындзхæсджыты хистæр сылгоймагæн баргонд вæййы, чызджы хæдзармæ цы хуын æрвыст цæуы, уый радзурын æмæ равдисын.
22. Чындзæхсæв хъуамæ райдайа 2-3 сахаты фæстæдæр чындзхæсджыты ацыдæй, цæмæй чындзы æрбахæссынмæ бадт ма фехæла. Цалынмæ чындзхæсджытæ чындзы хистæрты размæ æрбахоной, уæдмæ не ’мбæлы фынгæй сыстын, чындзæхсæвæй ацæуын, хъазт фехалын.
23. Чындзхæсджытæ хъуамæ ацæуой æмæ фæстæмæ здæхой афоныл, ууыл бацархайæнт сæ хистæр æмæ къухылхæцæг. Æрæгмæ куы ’рбаздæхынц, уæд сæм зæрдæ æхсайы, æгъдау фехæлы, стæй чындзæхсæвæй бирæтæ ацæуынц.
24. Чындзхæсгæйæ не ’мбæлы: – машинæтæ тагъд скъæрын, кæрæдзийæ хицæнтæ кæнын; – чындзы фæндаг æхгæнын æмæ лыг кæнын, фæндыр æмбæхсын, уыдæтты тыххæй æхца домын; – хæцæнгарзæй гæрæхтæ кæнын; – хылкъахæн митæ æмæ тызмæг ныхæстæ; – чындзы цыртдзæвæнтæм кæнын; – фæрасыг уæвын; – хистæрæн хай дæттын; – къухылхæцæгæй æмæ æмдзуарджынæй æхца домын чындзы дарæс скæныны тыххæй. (Худинаг уæд æндæр æфсæнттæй дæр æхца домын!); – æнæ чындзхæсджыты хистæрæй чындзы чындзæхсæвы бадтмæ бакæнын (лæппуйы хæдзары).
25. Ирон чындзæхсæв фидауы хъæлдзæгдзинадæй, фæндырдзагъд, зард æмæ кафтæй. Чызгæрвысты, чындзхасты, куывды хъуамæ уа ирон æгъдау, ирон зарæг æмæ ирон кафт. Ахуыр кæнæм нæ фæсивæды ирон зарджытæ æмæ кæфтытыл, ирон фæндырæй цæгъдын, цæмæй нæм уа æгъдау, цæмæй ма фесæфа нæ ирон фарн. Профессионалон артистты фæстæ фæсивæд нал фæуæндынц фæндырæй цæгъдын, кафын æмæ зарын. Нæ циндзинад фидауы адæмæй, адæмы хъæлдзæгдзинадæй, уый у кæстæрты хъомылады хос æмæ йæ дарддæр афтæ хæссæм царды.
26. Фæндырдзæгъдæг хъуамæ йæ хъус дара хистæртæм. Кувæг куы сыста æмæ куы дзура, уæд йæ фæндыры цагъд бауромæд. Хъæуы æфсарм æмæ æгъдау. Алы хъуыддагæн дæр ис рад æмæ бынат.
27. Чызджы хæдзарæй лæппуйы хæдзармæ æрвыст вæййы хуын æмæ мыдыкъус цайцымæн уидгуытимæ, стæй Сæрызæды хæцъил (тырыса). Хуыны вæййы æртæ кæрдзыны, кусартæй хай, нозт.
28. Чындзхæсджытæ заргæ æмæ фæндырдзæгъдгæйæ æрлæууынц чызджы хæдзары дуармæ. Сæ зарæджы вæййы ахæм ныхæстæ: Ой, фæцæуæм уæм, фæцæуæм, Ой, амондджын къах фæхæссæм! Ой, уæ бон хорз уа, нæ фысымтæ! Ой, хæрзæмбæлæг ныл сæмбæлæд! Ой, уæлæ хъæды – давонджын! Ой, нæ хъуыддæгтæ – амондджын... Рацæуынц фысымтæ, сæ къухтæ сын райсынц æмæ сæ бахонынц мидæмæ. Чындзхæсджыты размæ нæ хъæуы хæссын æртæ кæрдзыны æмæ нозт, уый у æцæгæлон, æрбайсгæ æгъдау. Ирон адæм се’ртæ кæрдзыны кæддæриддæр куывтой фынгыл æвæрдæй. Бынтон æнæгъдау ми у чындзхæсджытæн кæнæ хуындзæуттæн дуарыл арахъ дарын. Кæстæр фæсивæд æххуыс кæнынц хуындзæуттæн хæдзармæ сæ хуын бахæссынæн.
29. Фысымтæ чындзхæсджытæн æрæвæрынц хицæн фынг. Хистæрæн сын фæбады фысымтæй æгъдауджын, дзырдарæхст лæг. Фысымтæй ма цалдæрæй бадынц уазджытимæ. Чындзхæсджыты хистæр, гæнæн-амалæй, хъуамæ бада, кусарты сæр кæм æвæрд вæййы, уым (сæйраг бадты, фысымтимæ). Чындзхæсджытæ æрæджы куы кæной, уæд сæйраг фынджы хистæртæ хъуамæ уыдонмæ æнхъæлмæ ма кæсой, фæлæ сæ фынджы кой кæной. Растыл нымайæм сæйраг бадты ма ноджыдæр чындзхæсджытæй иу цалдæр ас лæджы сбадын кæнын.
30. Чындзæхсæвы æмæ чызгæрвысты фынгыл алкæмæн дæр йæ разы æвæрын хъæуы тæбæгъ, агуывзæ, салфеткæ æмæ вилкæ. Сæ разы æнæмæнг хъуамæ уа уырдыглæууæг. Хистæры раз рагацау æвæрæм сыгъдæг тæбæгъы агуывзæтæ (гыццылтæ æмæ стыртæ), цæмæй нуазæнтæ арвита, уый тыххæй.
31. Хистæрты раз вæййы æртæ уæливыхы, сæр æмæ бæрзæй – сæрæн йæ галиуырдыгæй. Уыдонимæ æртыккаг хайæн æвæрынц кусарты уæн дæр. Ирон уырнынады рахиз æмæ галиуы мидис тынг хицæн кæны. Рахиз хæссы царды, растдзинады, циндзинады нысан. Галиу та - иннæрдæм. Уæдæ нын кæд кусарты сæр æвæрд цæуы хистæрты кадæн, сæ куырыхон зонды нысанæн, бæрзæй нысан кæны царды сой кæй къухтæй цæуы, сæ удвæллойæ бинонты чи дары, уыдоны, уæд цы мидисимæ æвæрынц кæмдæрты циндзинады фынгыл бæрзæй сæрæн йæ рахиз фарс? Кæд искæмæ ацы фарста ахсджиаг нæ кæсы, уæд уымæй рæдийы. Æртæ кæрдзынæй, кусарты сæр æмæ бæрзæйы раз кувæм Стыр Хуыцау æмæ йе сконд зæдтæм. Уыцы хъуыддаджы та аппаринаг лыстæгдзинæдтæ нæй. Уæн фынгыл сæвæрынц кæстæрты номыл, тыхджын, æхсарджын, лæгдзинадæй æххæст куыд уой, уый тыххæй. Скувыны размæ хистæр астæуккаг уæливых фæбырын кæны рахизырдæм, уæллаг та – галиуырдæм. Уымæй æвдисæм Дунесфæлдисæгæн æртæ кæрдзынæй йæм кæй кувæм. Цæмæн ахæцæм уæллаг кæрдзыныл галиуырдæм? Уый бамбарынæн зæрдыл æрлæууын кæнын хъæуы, ирон адæм рагæй - æрæгмæ Хуыцаумæ комкоммæ, æнæ искæйы æххуысæй, æргомæй, хурыскæсæнырдæм кæй кувынц, уый. Æмæ кæд афтæ у, уæд хистæрæй галиуырдæм ссыд кæрдзын, кæмæ сæ æвдисæм, уымæ зыны рахизырдыгæй. Уымæй уæлдай ма цины хъуыддаджы кусарт куынæ вæййы, уæд хистæр кувгæйæ галиу къухæй фæхæцы уæллаг кæрдзыны галиу фарсыл. Æртæ хистæрмæ вæййы кусартæй кувинæгтæ: – хистæрмæ – базыг; – дыккаг хистæрмæ – физонæг æртæ фæрскæй; – æртыккаг хистæрмæ – физонæг раззаг хуылфызаумæттæй.
32. Хистæр Хуыцаумæ куы фæкувы, уæд бадты адæм иууылдæр лæууынц бæгъæмсарæй. Къухылхæцæг, æмдзуарджын æмæ кæстæр фæсивæдæй цалдæр лæууынц хистæрты раз æмæ иууылдæр «Омен» кæнынц. Дзырдæн, дарддæр дæр хистæр лæугæйæ куы кува, кæнæ куы сида, уæд иууылдæр хъуамæ кæной лæугæ. «Иу хъуамæ бадгæ кæна, кæннод фынг алидздзæн»-ы æгъдау у æрбайсгæ, нæ фыдæлтæм нæ уыдис. Уый-иу фидарæй дзырдтой ивгъуыд æнусы кар хистæртæ алы кæмтты.
32 (а). Цины фынгыл иууылдæр хъуамæ бадой бæгъæмсарæй, уымæн æмæ кувгæ кæнынц. Худы бадын æмбæлы æрмæстдæр зианы кæндты, æмæ сæ хæццæ ма кæнæм.
33. Чындзы бакæнынц хистæрты фынгмæ рахизæрдыгæй. Хистæр скувы, стæй кувæггаг базыг, уæллаг кæрдзынæн йæ рахиз фарсæй иу чысыл хай æмæ бæгæныйы къус авæры къухылхæцæгмæ, дыккаг хистæр – æмдзуарджынмæ, æртыккаг хистæр – бадты кæстæртæм, фынджы сæрты - рахиз фарсмæ.
33 (а). Арæх цины фынгыл фенæн ис хистæр кувæггагимæ кæстæртæм адæтты уæллаг кæрдзын æнæхъæнæй, стæй уый бынатмæ лæггадгæнджытæй бацагуры æндар кæрдзын æмæ афтæмæй ракувы Стыр Хуыцауы тыххæй. Уый раст нæу, æмæ ма кæнæм афтæ. Хуыцаумæ цы æртæ кæрдзынæй скувæм, уыдонæн ивæн нæй. Кæстæрæн дзы иу чысыл ацаходын кæнæм, уымæн æмæ кæстæр Хуыцауы раз сыгъдæгдæр у.
34. Иу сахаты бæрц куы абадынц, уæд къухылхæцæг æмæ æмдзуарджын нуазæнтимæ æрбацæуынц хистæртæм, цæмæй сын бар раттой сæ хойы фенынæн æмæ йыл йæ чындздзон дарæс скæнынæн. Чындзхæсджытæ хъуамæ афоныл бацагурой чындзы фыды æмæ йын раарфæ кæной.
35. Чызджы æфсымæр, кæнæ та хæстæгдæр æрвадæлтæй иу нæлгоймаг бацæуы чызгмæ æмæ йын бафæдзæхсы: «Абонæй фæстæмæ дæ цард уыдзæн æндæр хæдзары, æндæр бинонты æхсæн, æмæ нын кадхæссæг у. Хуыцау дæ фæндараст фæкæнæд æмæ амондджын у, дæ цард дæхи фæндиаг уæд!». Уый фæстæ бар ратты чызгыл йæ чындздзон дарæс скæнынæн.
36. Къухылхæцæг кæнæ æмдзуарджын къафетты аргъ ратты, сæ хойæн йæ чындздзон дарæс чи скодта, уыдонæн. Ацы æгъдауы мидæг бирæ æхца домын у худинаг æмæ нæ сылгоймæгты уый рох ма уæд.
37. Чындзы, заргæ æмæ фæндырдзæгъдгæ ракæнынц йæ уатæй. Иуæй-иу рæтты чындзы мад, кæнæ æндæр исчи, фæцæуы чындзы разæй æмæ йын йæ фæндагыл къафеттæ калы. Уый ирон æгъдаумæ ницы бар дары æмæ æндæр адæмты ма фæзмæм. Чындзæн йæ рахиз къухыл фæхæцы къухылхæцæг, йæ галиу къухыл чындзхæсджытæй иу чызг, кæнæ кæнгæмад, чызджы фарсмæ цæуы æмдзуарджын. Заргæ æмæ фæндырдзæгъдгæ бацæуынц хистæртæм. Бадты адæм иууылдæр сыстынц. Æмдзуарджын хистæрты раз æрæвæры æртæ кæрдзыны, кусартæй хай æмæ нозт. Хистæр сæ скувы, фæндараст фæзæгъы чындзæн, бафæдзæхсы йæ. Стæй нуазæнтæ авæрынц къухылхæцæгмæ, æмдзуарджынмæ æмæ сæ разы цы кæстæртæ лæууынц, уыдонмæ. Уый фæстæ чындзы заргæ æмæ фæндырдзæгъдгæ машинæмæ ракæнынц. Заргæ фæкæнынц чындзхæссæг кæстæр фæсивæд.
37 (а). Зымæгон чындзы йæ хæдзарæй куы ракæнынц машинæмæ, уæд хистæртæ æмæ иуæй-иу чындзхæсджытæ бирæ бафæстиат вæййынц чызджы хæдзары, уый раст нæу. Вæййы афтæ, чындз æмæ чындзхæсджытæ уазал кæнынц. Бирæтæ ныууадзынц хистæрты æмæ рацæуынц. Хаттæй-хатт чындзы дæр аласынц, хистæртæ баззайынц æмæ уый раст нæу. Хистæртæ хъуамæ зоной, уазалы сæм æнхъæлмæ кæсынц чындзхæсджытæ æмæ хъуамæ кæной цыбыр ныхас.
38. Ис ма ахæм æгъдау дæр. Чызджы хæдзары æфсинтæ æрцæттæ кæнынц хуын – сиахсæггаг (æртæ хæбизджыны, дзидзайы хай, карк кæнæ гогыз æмæ нозт). Уыцы хуын хъуамæ райса, лæппуйы хæдзарæн кæнæ мыггагæн сиахс чи у, ахæм адæймаг. Хуын чи æрцæттæ кодта, уыдонæн уый ратты къафетты аргъ. Уыцы хуынæн сиахс кад скæны йе ’мгæрттимæ дыккаг бон йæ хæдзары кæнæ æндæр ран.
39. Иу æгъдауæн ис аивæн. Усгуры йæ чындзæхсæвы мауал æмбæхсæм. Уадз æмæ хъæлдзæгдзинады уæд кæстæртимæ, æввахс. Æцæг йæхи куыд æмбæлы, афтæ дарæд.
40. Лæппуйы хæдзары чындзы фæндырдзæгъдгæ æмæ заргæ бакæнынц хистæрты бадтмæ. Чындз йæ сæрæй æртæ хатты æркувы. Чызджы хæдзарæй цы хуын рарвитынц, уый хистæртæ скувынц. Уый фæстæ чындзы бакæнынц хистæр сылгоймæгтæм. Уым дæр чындз бавæры йæ рахиз къах æмæ æртæ хатты сæрæй къонамæ æркувы. Хистæр сылгоймæгтæ фæцин кæнынц чындзыл. Ацы ран чындз бирæ нæ фæвæййы. Уый фæстæ фæсивæд, заргæ æмæ фæндырдзæгъдгæ, чындзы бакæнынц йæ уатмæ. Чындз йæ уатмæ бахизы йæ рахиз къахæй æмæ йæ æрлæууын кæнынц рæбинаг къуымы. Уым фæсивæд кафынц æмæ зарынц.
41. Нæлгоймагæн чындзимæ акафын уыдис стыр кадыл нымад, чындзимæ чи акафы, уый йын æгъдау скæны.
41 (а). Фæстаг рæстæг нæ ирон чызгæрвыстыты æмæ чындзæхсæвты апарахат ис иу фæсарæйнаг æгъдау. Чындзмæ æрбахæссынц дидинджыты баст æмæ йæ уый йæ сæрты фехсы æрыгон чындздзон чызджытæм. Кæд кæмæдæрты хорз кæсы, уæддæр ирон æфсармы домæнтæм гæсгæ, чындзæн къæйныхæй дидинджытæ зыввыттытæ кæнын аив нæу. Уæ хорзæхæй, ныууадзæм ахæм митæ. Ирон æфсармы сæрты хъæлдзæгдзинады охыл хъуамæ ма хизæм.
42. Куыд бауынаффæ кæной бинонтæ, уымæ гæсгæ чындзæхсæвы изæрæй, кæнæ та дыккаг бон хызисæг чындзы хыз сисы. Къухылхæцæг чындзы бафæдзæхсы Бынатыхицауыл, цæмæй бинонтыл нымад æрцæуа, йæ æртхуроны хай йæм хауа. Бафæдзæхсы йæ Мады Майрæмыл, цæмæй йын бирæ цот уа. Уый фæстæ бар ратты хыз сисынæн. Сæрызæды хæцъил (тырыса) æрбарвитынц чызджы хæдзарæй, æмæ йæ хыз сисыны фæстæ бафидар кæнынц хæдзары къулыл цармæ æввахс (рæбынæй).
43. Чындзæн сыхæгтæй кæнæ хæстæджытæй вæййы кæнгæмад. Кæнгæмады хæс хатгай йæхимæ райсы къухылхæцæджы бинойнаг, куыд баныхас кæной, афтæ (вæййы æрмæстдæр иу кæнгæ мад). Кæнгæ мад йæ «чызгæн» хуын æрбахæссы, йæ цæст æм дары æмæ йын амоны ног царды хъуыддæгтæ.
44. Хызисты фæстæ чындзмæ рахæссынц мыдыкъус сыгъдæг цайцымæн уидгуытимæ. Уаты вæййынц æрмæстдæр сылгоймæгтæ æмæ сывæллæттæ. Къусыл фæхæцы кæнгæ мад, къухылхæцæджы кæнæ æмдзуарджыны бинойнаг. Сылгоймæгтæн радыгай, хæдзары æфсинæй райдайгæйæ, чындз авæры фындзы кæлмæрзæн æмæ мыды хай æд уидыг. Чындзæн йæхицæн дæр æфсин ацаходын кæны мыдæй, æрмæст сыгъдæг уидыгæй.
45. Фæстагмæ кæстæр фæсивæд мыдыкъус аскъæфынц. Къус фæстæмæ афтидæй раттынц хæдзары бинонтæн.
46. Афтид къус балæвар кæнын æмбæлы къухылхæцæгæн.
47. Чындзимæ вæййы чындзæмбæлттæ. Уыдон æхсæв лæппуйы хæдзары баззайынц, дыккаг бон сын лæвæрттæ скæнынц, æмæ хуындзæуттимæ ацæуынц.
48. Дыккаг бон чындзæн йæ цæгатæй æрбахæссынц хуын. Хуындзæуттæ вæййынц æрыгон фæсивæд – 10-15 адæймаджы – лæппутæ æмæ чызджытæ. Хуындзæуттæй хистæр сылгоймаг радзуры æмæ равдисы чызджы хæдзарæй æрвыст хуын. Хуындзæуттæн саразынц хъазт æмæ фынг. Хæдзары уавæрмæ гæсгæ сын акæнынц кусарт – фыс кæнæ уæрыкк.
48 (а). Хуыны дзаумæтты номхыгъд куы фæдзурынц, уæд чемоданы исчи ныппары йæ худ кæнæ кæлмæрзæн. Уымæн хуынæй кæнынц лæвар, уый у адæмы хъæлдзæггæнæн æгъдау.
49. Чындзæхсæвы чындзы тиу уатмæ куы бацæуы, уæд йемæ бахæссы къафеттæ.
50. Чындзæхсæвы изæрæй сиахс йе ’мгæрттимæ ацæуы йæ каистæм сиахсы цыд. Бахæссынц лæвар: чындзы мадæн къабайаг æмæ къафеттæ.
51.Чындзæхсæвы хистæрæн бадын кæнын хъæуы, ирон æгъдæуттæ хорз чи зоны, æгъдау раттынмæ рæвдз чи у, ахæм карджын адæймаджы. Хæдзары хицау хистæры бацагуры цалдæр боны раздæр. Фынг æвæргæйæ, алы хæринаг дæр æвæрын райдайын хъæуы хистæртæй. Хистæртæн сæ разы хъуамæ æнæмæнг уой фæрсчытæ æмæ сины хæйттæ, хицæн тæбæгъы та - уæны хай. Уæнмæ кардæй æвналæн нæй. Хъæуы йæ цалдæр сидты фæстæ фыдызгъæлæй фæхицæн кæнын æмæ хистæры раз æрæвæрын.
52. Алы адæймаджы раз дæр хъуамæ уой агуывзæтæ донæн æмæ нозтæн, тæбæгъ, вилкæ æмæ æндæр хæрыны мигæнæнтæ æмæ къухсæрфæн гæххæтт (салфеткæ).
53. Кувгæйæ хистæртæ рахиз къухæй хæцынц нуазæныл, галиу къухæй та, цы йæм æмбæлы кусартæй, уыцы кувинагыл. Фынджы хистæр скувы бæгæныйæ. Бадты райдианæй суанг йæ кæронмæ хистæрты раз, фынгæн йæ рахиз фарс, æнæмæнг хъуамæ лæггад кæна уырдыглæууæг, сыхæгтæй кæнæ мыггаджы кæстæр сиæхстæй исчи. Ууыл рагацау ахъуыды кæнын фæхъæуы хæдзары хицауы, кæнæ та уынаффæгæнæджы.
54. Фынгыл не ’мбæлы карз нозт æмæ хæрынæй кæрæдзимæ хатын, уæлдæйттæ нуазын кæнын. Не’мбæлы хистæры æвастæй искæмæн нуазæнтæ дæттын, иу сидты мидæг дыгæйттæ-æртыгæйттæ нуазын. Уыдон сты губындзæлты æмæ расыггæнджыты æрымысгæ æгъдæуттæ. Алчидæр хъуамæ æвдиса йæ хорз æгъдау. Бадты адæмæй чи цы нуазы, уый алкæмæн дæр йæхи бар у. Фыдхæрд æмæ фыднозт – æнæгъдаудзинад.
55. Фынджы бадт æмæ æгъдау хуыздæр уыдзæн, æртæ хистæрæй фæстæмæ иннæтæ хæрзгыццыл куы дзурой, уæд. Дæргъвæтин ныхас нæ фидауы гаджидауы, æмбæлы цыбыр æмæ аив ныхас.
56. Ирон фынгæвæрд табуйаг у, уымæ гæсгæ йын ис фидар фæтк. Кæстæрæн не’мбæлы бадын иу фынгыл йæ фыдыфыд, фыд, фыдыфсымæр кæнæ хистæр æфсымæримæ. Адæмы раз аив нæу каисимæ бадын дæр. Фынгыл бадгæйæ хъæуы зæрдыл дарын: – хистæр куы сыста, сидт куы уадза, кæнæ ныхас куы кæна, уæд бадты адæм хæрд, нозт æмæ дзурын хъуамæ бауромой æмæ хистæрмæ хъусой; – не’мбæлы хистæрæн уайдзæф кæнын кæнæ хай дæттын; – не’мбæлы хистæры æвастæй фынгæй стын, тамако дымын, искæмæн нуазæнтæ дæттын, уæлдай сидтытæ кæнын; – не’мбæлы хистæртæм дæлейæ уæлæмæ дзурын; – нуазæн канд хистæрæн не ’рбахæссынц, уымæ гæсгæ дзурын, хæрын æмæ нуазын фæуромæм æмæ нуазæн чи æрбахаста, уымæ хъусæм; – алчидæр æй хъуамæ зона æмæ æмбара, дæхи дарынæй ды кад кæныс æви æгад, бинонты, мыггаджы æмæ ирон адæмы; – хистæр йæхæдæг хъуамæ уа кадджын, аргъ ын кæной бадты адæм. Хистæры хæс у бадты адæмæй йæхи æвзæр чи дара, уымæн уайдзæф кæнын; – хистæрты раз æмбæлы уырдыгстæг, уый кæстæртæн у скъола.
57. Бадты кæронмæ æввахс æртыккаг хистæр арфæ ракæны хистæрæн.
58. Стыр чындзæхсæвтæ ма кæнæм, ма барæм нæхи хъæздгуытыл. Чындзæхсæвмæ æрхон сыхæгты, хæстæджыты, хиуæтты æмæ зонгæты. Нæ хъæуы хонын ресторанмæ сæдæгай æмæ мингай адæймæгты, уый нæ æфтауы цæстмæ митыл, æгъдау та лæмæгъдæр кæны. Чындзæхсæвы лæвæрттæ кæнæм иннæтæм гæсгæ нæ, фæлæ кæмæн куыд йæ фадат у, афтæ.
59. Чындзæхсæвтæ æмæ чызгæрвыстытæ ныр арæхдæр кæнынц ресторанты. Уый у рæстæджы домæн æмæ йын фæстæмæ аивæн нал ис. Фæлæ уыимæ сарæх сты бонджынты дзыппæй цæугæ æнаив цæхджын митæ, æххуырсгæ кафджытæ æмæ алыхуызон артисттæ, æххуырсгæ «æгасцæуайзæгъджытæ», кæстæртæ æмæ хистæртæ дæр. Кæмдæрты ресторанмæ æрбахæссынц хæдзары къонайы нысантæ, суанг Сафайы Рæхыс, æмæ чындзы уый алыварс фæзилын кæнынц. Ирон Æгъдауы алы фæзилæны дæр ис мидис, æмæ уыцы мидис сæфгæ кæны, кæм цы æмбæлы, уый не’мбаргæйæ, æгъдау цæстмæ митæй куы раивæм, уæд. Ма фæзмæм æнæмбаргæ хъал адæмы, хицæн кæнæм хорз æгъдау æвзæрæй.
60. Чындзхæсджытæй бирæтæ цæуынц сæхи машинæтыл. Æгæр бирæ бавæййынц, æмæ сæрфат нал вæййы. Хуыздæр уаид, рог машинæтæ къаддæр, фæлæ автобусы заргæ æмæ фæндырдзæгъдгæ цæуын. Æгæр тагъд цæуын нæ хъæуы, уый фыдбылыз хæссы. Нозтджын адæймаджы ма уадзæм машинæ тæрын.
61. Чындзæхсæв, кæнæ чызгæрвыст рестораны куы вæййы, уæд фылдæр хатт адæм бадынц дæсгæйттæй хицæн фынгты уæлхъус. Уыдонæй чидæртæ хъуамæ райсой сæхимæ сæ фынджы хистæрты хæстæ. Цалынмæ фынджы хистæр скува Хуыцаумæ, уæдмæ иннæтæн нуазын æмæ хæрын не’мбæлы. Хистæр кары адæмæн сæвæрынц сæрмагонд даргъ фынг. Уый хъуамæ уа æвæрд музыканттæй куыд гæнæн ис афтæ дæрддæр, хуыздæр та - æндæр агъуысты. Хæдзары хицау, кæнæ уынаффæгæнæг хистæр хъуамæ развæлгъау музыканттæн фидарæй бафæдзæхса, цæмæй æгæр хъæрæй ма цæгъдой æмæ зарой, хистæр куы кува, уæд та иу зард фæмынæг кæной. Арæх инструментты хъæрæй агъуысты къултæ ризынц, лæджы сæрымагъз фæцæйтоны, хистæр, кæстæр дзы нал вæййы бæрæг. Хистæр кувынмæ кæнæ фæсидынмæ куы сысты, уæд æм хъусæг нал вæййы. Абоны музыкалон инструментты къуырмагæнæг гыбар-гыбур хæссы стыр зиан нæ Ирон Æгъдауæн, ныссæнды къæхты бын чындзæхсæвы рæсугъддзинад, циндзинадмæ хуынд адæм та рацæуынц сæрнизимæ. Уый хъуамæ уа хъуыдыйаг чындзæхсæв чи кæны, уыцы хæдзары хицауæн. Ныры рæстæджы æвæццæгæн музыканттæ æххуырсыны æгъдау нал аивдзыстæм, фæлæ-иу зынгæ хуыздæр уаид, куы æххуырсиккам æнæ тыхджын электрон аппаратурæ чи кусы ахæмты.
62. Чындзæхсæвы рæстæг бинонтæ (лæппуйы æмæ чызджы хæдзары дæр) бабар кæнынц сыхæгтæй иу адæймагæн, уынаффæгæнæг у, зæгъгæ. Уый йæ хъус дары, цæмæй циндзинад аив æмæ рæсугъддæр ацæуа, уымæ. Уый вæййы сæрæн, адæмы æхсæн кады ном æмæ æгъдау æвæрæг.
63. Худинагыл нымад уæд лæппуйæ, чызгæй кафын нæ комын нæ зоныны охыл. Хъазты ерыс кæнын хъæуы хуыздæр кафт æмæ зардæй. 64. Бинонты æхсæн, рæвдауæндæтты æмæ ахуырады бынæтты ахуыр кæнын хъæуы нæ кæстæрты кафын æмæ зарыныл нæ хорз æгъдæуттæ зонын æмæ æххæст кæныныл. 65.Адæймагмæ хъуамæ уа æгъдау æмæ æфсарм, уæд йæ фæстæ ныууадздзæн хорз цот, кад æмæ намыс. Уый уыдзæн йæ кæстæртæн, йæ мыггагæн, ирон адæмæн фæзминаг хъуыддаг, нæ царды бындур. 66. Чызгæрвыст æмæ чындзхасты хистæры сидтытæ вæййынц мæнæ ахæм: - Иунæг Кадджын Стыр Хуыцаумæ куывд; - Уастырджимæ куывд; - дыууæ кæстæры цардамонды тыххæй; - сæ ныййарджыты тыххæй; - дыууæ мыггаджы тыххæй; - уазджыты цæрæнбон; - бинонты цардамонды тыххæй; - къухылхæцæг æмæ æмдзуарджыны цардамонды тыххæй; - сыхбæсты цæрæнбоны тыххæй (арæхдæр хауы дыккаг хистæрмæ); - фынджы хистæры цардамонды тыххæй (хауы æртыккаг хистæрмæ) ; - бæлццæтты цæрæнбоны тыххæй; - кæстæрты цардамонды тыххæй; - æппæт зæдты æмæ дауджыты тыххæй; - бæркады сидт; - Къæсæры Уастырджийы номыл; - Фæндæгсæр Уастырджийы номыл (лæугæйæ); Уыцы сидтытимæ ма вæййы сæрмагонд арфæтæ æмæ нуазæнтæ: хистæртæн, æфсинтæн, кæстæртæн, уазджытæн. Ирыстоны кæстæртæй курæм: «Уæ хорзæхæй, бинонтæ кæнут афоныл! Уæ фæдыл сывæллæттæ уæд бирæ, æмæ уын амондджынæй рæзæнт. Сывæллæттæ схæссын æнцон нæу, фæлæ хал халæн æххуыс у. Уыдон куы рахъомыл уой, уæд сæхæдæг амал кæндзысты. Нæ адæм бирæ æмæ æгъдауджын, кæрæдзийæн адджын, фидар æмæ æмзонд куы уой, ахæм фарн æмæ амонд нæ уæд!»
МАРДЫ ÆГЪДÆУТТÆ
Марды æгъдæуттæ Ирыстоны кæнынц алыхуызон. Алчидæр растыл нымайы, цы ’гъдæуттыл сахуыр, уыдон. Кæнгæ та сæ хъуамæ кæнæм иухуызон, цæмæй нæ кæстæртæ иу æгъдау кæной, алырдæм ма хæцой, уæд нæ суйтæ кæндзыстæм. Мæрдджыны хæдзар фæкæсынхъуаг æмæ æвадат куы уа, уæд сыхæгтæн æмæ хæстæджытæн æмбæлы зианджынæн баххуыс кæнын. Комитеты хъуыды æмæ адæмы фæндонмæ гæсгæ марды æгъдæуттæ кæнын хъæуы афтæ:
1. Адæймаг куы амæлы, уæд йæ фарсмæ чи вæййы, уыдонæй йын исчи йæ цæстытыл æрхæцы. Хæдзары бинонтæ телевизор æмæ кæсæн бамбæрзынц, уат, хæдзары дуар, кæнæ кулдуар байгом кæнынц. Уый фæстæ мæрдджын бинонтæ фыццаджыдæр фехъусын кæнынц сæ сыхæгтæн, хæдзармæ хæстæгдæр чи у, уыцы адæмæн, уыдон æрбамбырд вæййынц мæрдджыны хæдзары.
2. Сыхæгтæ сæхимидæг баныхас кæнынц, мардмæ чи базилдзæн, уый тыххæй (нæлгоймаг мардæн бафыдæбон кæнынц нæлгоймæгтæ, сылгоймаг мардæн та – сылгоймæгтæ). Марды хъæуы цыннайын, ныддасын (нæлгоймаг куы уа, уæд), йæ уæлæ йæ мæрддзаг дарæс скæнын æмæ йæ æрæвæрын йæ сынтæджы.
3. Хæдзары бинонтæ мыггаджы æмæ сыхы хистæртимæ бауынаффæ кæнынц: – кæд уыдзæн мардæвæрæн бон; – кæдæм æмæ кæй арвитой хъæргæнæг; – чи ацæудзæн æргæвдинаг æлхæнынмæ; – марды чырын саразын (балхæнын) кæмæн бабар кæндзысты; – кæцы уæлмæрды æвæрд æрцæудзæн мард æмæ чи архайдзæн уыцы хъуыддæгтыл (мардласæн машинæ, агуыридуртæ, къæйтæ (плитатæ) æмæ æндæр хъуыддæгтæ); – кæртæн уынаффæгæнæг чи уыдзæн; – чи арфæ кæндзæн мæрддзыгойæн; – чи лæудзæн уырдыгыстæг; – ингæн къахынмæ чи ацæудзæн; –стур æргæвдын, нозт æмæ хойраджы хъуыддæгтæ чи кæндзæн; – чи æрбаласдзæн стъолтæ, тæбæгътæ, пъалаткæтæ, агуывзæтæ æмæ æндæр мигæнæнтæ, суг, газ.
4. Марды куы цынайынц æмæ йæм куы базилынц, уæд ыл йæ уæлæдарæс скæнынц. Уый фæстæ хъæуы мардæн йæ чырын ныффæлдисын. Уымæн марды раз чысыл фынгыл æрæвæрынц дыууæ кæрдзыны æмæ нозт. Сыхæгтæй æмæ хиуæттæй дыууæ кæнæ цыппар лæджы бацæуынц фæлдисынмæ. Хистæр бафæдзæхсы бинонты Стыр Хуыцауыл, стæй фæзæгъы рухсаг, фынгмæ нозтæй æртадзы æмæ мардæн йæ чырын ныффæлдисы. Нуазгæ дзы нæ бакæны, уымæн æмæ марды уæлхъус лæугæйæ нуазын не’мбæлы. Растыл нæ нымайæм марды раз æртæ кæрдзыны æвæрын æмæ нозтæй рæгъытæ кæнын. Ныффæлдисыны фæстæ марды йæ чырыны сæвæрынц.
5. Адæймаг куы амæлы, уæдæй йæ ныгæнæн бонмæ хæстæджытæ æмæ сыхаг сылгоймæгтæ, кæрæдзийы ивгæйæ, æппынæдзухдæр бадынц марды раз.
6. Мæрддзыгой адæм кæй фæстæ цæуынц, уый хæдзары сын фынг æвæрын не’мбæлы.
7. Ныры рæстæг мардмæ æрцæуæгæн не ’мбæлы: – дардæй хъæрæй кæугæ цæуын; – уæрджытæ хойын, рустæ æмæ дзыккутæ тонын (вæййы афтæ дæр, æмæ чидæр хъæргæнгæ æрбацæуы, адæмы йæхимæ æркæсын кæны æнæ цæссыгæй; уый у цæстмæ ми); – хъæбыстæ, пъатæ кæнын æмæ мæрдджынты къухтæ исын; – ронбæгъдæй цæуын; – нæлгоймагæн æнæ худæй, сылгоймагæн æнæ сæрыдарæс, былахуырстæй цæуын. – ирд æмæ цыбыр дарæсы цæуын - цалынмæ мардласæн катафалк (кæм æй баххуырсынц, уым) размæ анкъуыса, уæдма фæстæмæ аздæхын. Мардмæ бацæуæн фæндаг æмæ чырынæн йæ галиу фарс хъуамæ уой уæгъд адæмæй. Марды цур не ’мбæлы тамако дымын, къухтæ дзыппы дарын, мардмæ чъылдыммæ лæууын, хъæрæй кæнæ тызмæгæй дзурын. Тынг æнаив у, мардмæ æрцæуæгæн йæ телефон куы ныззары, уый. Хъæуы йæ рагацау æрмынæг кæнын кæнæ та ахуыссын кæнын. Мардыл къух авæрыны фæстæ не’мбæлы чырыны алыварс зилын.
8. Мæрддзыгой адæм нымæцмæ гæсгæ цæуынц къæйттæй (дыууæйæ, кæнæ цыппарæй иу рæнхъы). Дыууæйæ ныхас кæны, рахиз фарсæй чи лæууы, уый, цыппарæй та – рахиз фарсæй дыккаг адæймаг. Иннæтæ се ’ппæт тæфæрфæс кæнынц сæргуыбырæй.
9. Мæрдджынтæ æмæ арфæгæнæг гæнæн-амалæй лæууынц кæртмæ бахизæнæн (подъездæн) йæ галиу фарс. Раст уыдзæн мæрдджынтæн хистæртæм хæстæг лæууын, цæмæй мæрддзыгой адæмы дыууæ хатты тæфæрфæс кæнын ма хъæуа. Ирыстоны фылдæр рæтты æрбацæуæг мæрддзыгойæн сыхбæстæй хистæр раздæр ракæны арфæ, стæй сын бар ратты тæфæрфæс ракæнынæн. Дыгуры хъæуты фыццаг кæнынц тæфæрфæс, уыйфæстæ та арфæ. «Кæм растдæр у»-йыл быцæу кæнын махмæ раст нæ кæсы.
10. Мæрддзыгой куы æрбацæуы мæрдджыны хæдзармæ, уæд, хъыггæнгæ чи фæцæуы, уыдон разæй бацæуынц марды уæлхъусмæ. Иннæтæ тæфæрфæрс ракæнынц æмæ иуварс æрлæууынц. Хъыггæнгæ чи бацыд, уыдон куы раздæхынц, уæд тæфæрфæс ракæнынц, куыд æмбæлы, афтæ. Кæмдæрты хъыггæнæг хиуæттæ фыццаг ракæнынц тæфæрфæс, стæй бацæуынц зианы цурмæ. Уым стыр рæдыд нæй, æмæ йæ алкæмæн йæхи бар уадзæм.
11. Зианджыны кæрты уынаффæ кæны æгъдауджын адæймаг, сыхаг лæг. Уый сæрмагондæй раздæр сбæлвырд кæны: – марды кæртмæ куы рахæссой, уæд æй æрæвæрын хъæуы – йе ’ргом хурыскæсæнмæ (гæнæн куы уа, уæд), уавæр куынæ амона, уæд та – æрбацæуæны æрдæм. – чырыны галиу фарс – чырыны сæр; – чи байгом кæндзæн саударæн æмбырд, чи ныхас кæндзæн. (Зиан кæртмæ куы рахæссой, уæд рæстæгмæ арæзт хъæдын цырт æмæ веноктæ æвæрд вæййынц зианмæ хæстæг къулы рæбын); – марды куы сисой, уæд чи хæсдзæн чырын, чырыны сæр, йæ хуызист, цырт, веноктæ æмæ хæрзиуджытæ.
12. Саударæн æмбырды хъæуы цыбыр æмæ æргом ныхас кæнын, чи уыд, цавæр адæймаг уыд, уый тыххæй. Не’мбæлы дæргъвæтин ныхас кæнын, æмбисæндтæ хæссын, æмдзæвгæтæ кæсын. Фыццаг ныхасы бар вæййы сыхæгтæн, дыккаг – йæ куыстæй, фæстаг – мыггаджы номæй дзурæгæн. Уыдонимæ ма хатгай раттынц ныхасы бар каистæн кæнæ цæгатæн (сылгоймаг куы фæзиан уа, уæд). Саударæн æмбырд политикон фембæлд нæу, нæ дзы хъæуы дзурын: «митинг нымайæм гомыл, æхгæдыл», кæнæ фæрсын, кæй ма фæнды раныхас кæнын, зæгъгæ. Сыхбæсты номæй чи дзуры, уый хъуамæ ской кæна мардæн йæ царды фæндаджы тыххæй, стæй йын цы кад уыдис адæмы æмæ сыхбæсты ‘хсæн, уый тыххæй, уый фæстæ арфæ ракæна, кæмæн æмбæлы, уыдонæн. Мыггагæй лæг та арфæ ракæны фыдæбонгæнджытæн æмæ æрцæуæг адæмæн.
13. Чи дзура, ууыл хъуамæ уа худ, йæ ныхас хъуамæ уа арæзт адæмырдæм, хорз æй куыд хъусой. Не’мбæлы чырынмæ чъылдымырдæм лæууын. Зианы уæлхъус худ исын нæ хъæуы, уый æрбайсгæ æгъдау у. Уыимæ, уыцы ран сылгоймагæн ныхас кæнын, гъе арфæ кæнын не’мбæлы. Ма ныллæууæм фæсарæйнаг эмансипацийы амæттæгты зондахастыл. Сылгоймаджы бартæ, йæ кад æмæ намыс ирон адæм хъахъхъæдтой æндæр хуызы.
14. Марды раз раарфæ кæнын æмбæлы, уæлæуыл ын чи балæггад кодта, стæй йын йæ мæрдтæм фæндаг чи срæсугъд кодта, уыдонæн.
14 (а).Чырын сисынц хиуæттæ æмæ зонгæтæ, стæй сæ цалдæр къахдзæфы фæстæ раивынц, чырын хæссын кæмæн баргонд уыди, уыдон. Чырын не’мбæлы хæдзарырдæм къул кæнын стæй разил-базил кæнын. Уыдон сты кæйдæр æрымысгæ уæлдай митæ, æмæ ирон æгъдаумæ ницы бар дарынц. Фидарæй сыл иумæ нæ къух сисæм. Æппæты разæй фæхæссынц къам, стæй веноктæ, хъæдын цырт, чырыны сæр, уый фæстæ чырын.
15. Мардæн конд нозт æмæ хойрагæй комдзаг кæнын не ’мбæлы, цалынмæ сæ ныххæлар кæной, уæдмæ. Ингæнкъахджытæн сæрмагондæй æрцæттæ хъæуы, хæринаг цы æмбæлы, уый æмæ æрвитын уæлмæрдмæ.
16. Абоны царды уавæрты мæрдæхсæвæр кæнын нал æмбæлы, æмæ йæ фылдæр сыхты нал кæнынц. Кæд ын ивгъуыды уыдис сæрмагонд нысан, уæд абон цард аивта, æмæ мауал æвæрæм фынгтæ марды фарсмæ. Уый у тæригъæддзинад мæрдты бæсты. Хъуамæ алы сыхы дæр хистæртæ баныхас кæной ацы æгъдау аппарыныл. «Скæнæм æй»- цы иуæй-иутæ ныллæууынц, уыдонæн дæр хъуамæ сыхбæсты хистæртæ аккаг дзуапп дæттой.
17. Мард ныгæнæн бон райсомæй мардæн цы хыссæ æрцæттæ кæнынц, уымæн сылгоймæгтæ сисынц йæ сæртæй, скæнынц дзы æртæ кæрдзыны æмæ сæ æрæвæрынц мæрдджын хæдзары. Фæдзурынц марды мыггагæй æмæ сыхæгты хистæртæй дыууæ нæлгоймагмæ. Уыдон Хуыцауы ном арынц æмæ дзы курынц: «Иунæг Стыр Хуыцау, æппæт дæр дæуæй аразгæ у, ацы хæдзарæн ацы марды кæндтæй фæстæмæ æртыгай кæрдзынтæй куыд кувæм, уый дæ цæст бауарзæд». Бадгæ не ’ркæнынц. Ныртæккæ бирæтæ, уæлдайдæр горæтты, ацы æгъдау нал кæнынц. Æвæццæгæн нæ рæстæджы уавæртæ кæй аивтой, уымæ гæсгæ. Хæрнæджы фынгæн фылдæр кæрдзынтæ кæнынц æлхæнгæ, хæдзар сæхæдæг уыдон кæныныл нал вæййынц мардæвæрæн бон, æмæ ма архайæм ацы æгъдау тыххæй фæстæмæ раздахыныл. Нæ йæ хъæуы бæттын, марды кæндты хистæрты раз цал кæрдзыны æвæрæм, уыимæ дæр. Марды кæндты хистæры раз æвæрæм дыууæ кæрдзыны. Уый нысан кæны йæ Хур ыл кæй аныгуылд, æмæ дзы уый номыл нал æвæрæм æртыккаг кæрдзын. Фыдæлтæй нæм æрхæццæ арфæ: «Æртæ кæрдзынæй куыд кувæм», зæгъгæ, уымæн æмæ хæрнæджы фынгыл не ’вæрдтой æртæ. Афтæ чи зæгъы, Хуыцаумæ æнæ æртæ кæрдзынæй кувæн нæй, уый хъуамæ зона, марды кæндты кувгæ кæй нæ кæнынц, фыццаг рæгъæй та бинонты Хуыцауыл кæй бафæдзæхсынц, уый. Ма хæццæ кæнæм цин æмæ зианы æгъдæуттæ.
17 (а). Зæрдыл дарын хъæуы:
- зианы кæндты вæййы фынджыдзаг, цины - фынгæвæрд;
- зианы фынгыл нæ кæнынц кувгæ, сидгæ, нæ зæгъынц гаджидæуттæ; хистæр дæлæмæ уадзы рæгъытæ; уыимæ нæ нуазынц лæугæйæ, къуырццæй, нæ загъынц «Омен»;
- зианы кæндты нæ вæййы кусæрттаг æмæ кусартгæнæг, æрмæстдæр – æргæвдинаг æмæ æргæвдæг; - зианы кæндты вæййы хабаргæнæг, æрцæуæг адæм, фыдæбонгæнджытæ, цины та – хонæг, хуынд адæм, лæггадгæнджытæ;
- зианы кæндты уырдыглæууæджы бынат у фынгæн йæ галиу фарс, цины та – рахиз фарс;
- зианы кæндты не’мбæлы сæрмагондæй искæйы цæрæнбоны тыххæй рæгъ кæнын;
- зианы фынгыл нæ дæттынц кувæггаг, нуазæнтæ, не’вæрынц фыдджынтæ, æртæдзыхонтæ, физонæг, базыг æмæ уæн æнæхъæнæй; уыдон цины фынджы бæрæггæнæнтæ сты;
- марды уæлхъус не’мбæлы фæндырæй цæгъдын, зарын, æмдзæвгæтæ кæсын (кæд сæ йæхæдæг уæлæуыл бирæ уарзта, уæддæр). Къуырийы бонтæн ирон адæммæ уыдис сæхи сæрмагонд нымад: Къуырисæр æхсæв (райдайы Хуыцаубоны фæссихор) – Уациллайы бон Дыццæг æхсæв (райдайы Къуырисæры фæссихор) – Уастырджийы бон Æртыццæг æхсæв (райдайы Дыццæджы фæссихор) – Бынаты Хицауы бон Цыппæрæм æхсæв (райдайы Æртыццæджы фæссихор) – Мыкалгабырты бон Майрæм æхсæв (райдайы Цыппæрæмы фæссихор) – Мады Майрæмы бон Сабат æхсæв (райдайы Майрæмбоны фæссихор) – марды кæндты бон Хуыцауæхсæв (райдайы Сабаты фæссихор) – Стыр Хуыцауы бон Цины хъуыддæгтæ не’мбæлы нысан кæнæн Сабат æхсæвмæ, зианы кæндтæ та – иннæ бонтæм (мард æвæрæн бонæй фæстæмæ). Ныртæккæ дыууиссæдзæм бонтæ бирæтæ райдыдтой кæнын цы бонмæ æрцæуы, уæд, суанг Хуыцаубоны дæр. Уый раст нæу. Ирон нымадæй йæ кæнын хъæуы дыууиссæдзæм бонмæ хæстæгдæр цы Сабат ис, уæд, боныгон. Чырыстон æмæ пысылмон адæм та кæнынц сæ динмæ гæсгæ.
18. Мард куы ахæссынц, уæд сыхæгты æмæ мæрдджын мыггаджы хистæртæ цыппарæй бацæуынц мæрдджыны хæдзармæ (стыр хæдзæртты – кæрты къæбицмæ) æмæ, мардæн цы цæхх æмæ кæрдзын æрцæттæ кодтой, уыдон ныххæлар кæнынц. Куы ныххæлар кæнынц, уæд фыдызгъæл, нозтытæ æмæ хæринæгтыл цæхх айзæрдынц, стæй сæ карды фындзæй карддзæф фæкæнынц. Хæлар чи ныккæны, уыцы хистæртæ хæларгæнинæгты уæлхъус рæгъытæ нæ уадзынц, нуазгæ æмæ бадгæ дæр нæ кæнынц, рацæуынц мæрддзыгоймæ æмæ семæ хæрнæджы фынгыл æрбадынц. Йæ бон кæмæн у, уый цæуы уæлмæрдтæм. Уæлмæрдты мард ныгæнинаг у, уырдæм æнæмæнг хъуамæ ацæуой бынтон хæстæджытæ æмæ фæсивæд фæкæсынмæ. Уым арфæ чи ракæндзæн, уый дæр хъуамæ уа рагацау нысангонд.
19. Хæрнæджы æрбадыны разæй адæмæн хъуамæ уа фадат, сапон æмæ донæй сæ къухтæ ныхсынæн. Куынæ уа, уæд та фынгыл сæвæрын хъæуы уымæл салфеткæты къоппытæ, уыдоныл стыр хардз кæнын нæ бахъæудзæн. Фынгыл æрбадгæйæ водкæйæ, ома хæларгонд нозтæй, къухтæ æхсын у æнаив, фынг æмæ æгъдау æфхæрæн ми.
20. Хæрнæджы фынгыл бадгæйæ, кæрæдзимæ нæ хъæуы хатын карз нозт æмæ хæрынæй. Алчидæр хъуамæ æвдиса йæ хорз æгъдау. Фынгæй стын хъæуы æрвонгæй æмæ хæрдхъуагæй. Нæ хъæуы кæнын хъæр, кæнæ хъазæн ныхас. Рæгъ дæлæмæ уадзæм цыбырæй, фæлæ мидисджынæй.
21. Фынгыл алы адæймаджы раз дæр хъуамæ уа тæбæгъ, агуывзæтæ нозт æмæ донæн, уидыг, вилкæ æмæ къухсæрфæн гæххæтт (салфеткæтæ).
22. Бадты адæмы уæлхъус, уæлдайдæр та хистæрты раз, æмбæлы уырдыглæуджытæ. Хъуамæ дзы уа æгъдау æмæ æфсарм. Рох нæ ма уæд, кæм бадæм, уый. Уырдыглæуджытæ лæууынц фынгæн йæ галиуварс æмæ кæнынц лæггад, нозтæй сæм ма хатæм. Уыцы хæс арæх æвæрынц мыггаджы кæстæр сиæхстыл, кæнæ сыхы лæппутыл. Сæ иутæн дæр æнæпайда нæу, хистæрты раз ахуыр кæнынц, фидæны сæ царды чи бахъæудзæн, уыцы æгъдæуттæ.
23. Хистæрæн сбадын кæнын хъæуы, фынгæн æмæ адæмæн æгъдау чи ратдзæн, æфсæрмы кæмæй кæной, ахæм сыхаг лæджы.
24. Хæрнæджы бадты хистæр фæбады фынджы райдайæны галиуырдыгæй фыццаг бынаты, йæ комкоммæ (фынджы рахиз фарс) – æрцæуæг адæмæй дыккаг хистæр. Мæрдджын мыггаджы хистæр бады хистæры фарсмæ. Рæгъытæ уадзы бадты хистæр. Зианы фынгыл уыцы бар æндæр никæмæ хауы. Уыимæ Ирыстоны бирæ рæтты фынджы хистæр бады фынджы ныхмæ. Мах уыцы хъæутæн зонд нæ амонæм, фæлæ Иры Стыр Ныхасы хистæртæн сæ фылдæрмæ уый раст нæ кæсы. Зиан æмæ цины фынгтæ дардæй бакæсгæйæ дæр хъуамæ кæной хицæн. Уыцы хъуыды нæ фыдæлтæм уыдис арф æвæрд, гæнæн - амалæй архайдтой, цæмæй сæ цины хъуыддæгтæ æмæ зианы кæндтæ кæной алыхуызон. Фыццаджыдæр зианы алцыдæр нымайынц къæйттæй. Ис дзы хистæртæ сыхбæстæй, стæй æрцæуæг адæмæй. Æртыккаг хистæр уыцы нымæцмæ æфтыд æрцыдис фынджы хистæр фынджы ныхмæ бадын куы райдыдта уæд, æмæ баисты æнæкъай – æртæ (цины фынджы æгъдау). Дыккаджы та, зианы фынгыл нæ кæнынц нæдæр кувгæ, нæдæр сидгæ. Хистæртæ уадзынц дæлæмæ рæгъытæ, ома ныхас æдзухдæр цæуы дыууæ лæджы ‘хсæн. Уыимæ зианы фынгыл бадæг адæм, уæлæмæ кæсгæйæ уынынц афтид бынат фынджы ныхмæ, æмæ сын уый уæлдай хатт сæ зæрдыл лæууын кæны, кæм бадынц, æмæ дзы цы ‘гъдау æвдисын хъæуы. Уæдæ иу раджы, фынгмæ бацæуыны размæ дардæй сæмбæлæг барæг хъуамæ зыдтаид цы æгъдауыл рахиза йæ бæхæй, йæ ехс кæцы къухмæ райса, хистæртæм кæцырдыгæй бацæуа, æмæ йæ размæ рацæуæгæн цы зæгъа.
24 (а). Дыууиссæдзæм боны (хатгай – æртыккаг сабатизæр) фыццаг рæгъ фæкæныны размæ, кæнæ та рухсаг зæгъыны фæстæ, хистæр фынгмæ æрбахонын кæны саударæг нæлгоймæгты, ратты сын бар сæ саутæ сисынæн. Уыдон сæхи ссыгъдæг кæнынц æмæ уый фæстæ æрбацæуынц хистæртæм сыхагимæ.
24 (б). Куыд æмбаргæ у сау дарыны æгъдау. Саударæг йæхимæ райсы уæззау æмæ кадджын хæс — йæхи схицæн кæны æнцонад, æхцонад, царды цинтæй, æмæ уый аргъæй Дунесфæлдисæг Иунæг Хуыцауы раз амæлæгæн æлхæны мæрдты удыбæстæ. Саударæг йæхæдæг йæ алыварс уæвæг адæмæн уаз у, йæ ми, йæ архайд та мæрдты удыбæсты аккаг у. Сау дарæджы раз не’мбæлы хъæрæй, кæнæ æвзæр дзыхæй дзурын, худын, хъæлдзæг хабæрттæ кæнын, зарын æмæ цæгъдын (уыимæ телефонæй дæр). Æнæнхъæлæджы куы рауайæ, уæд та дзы æмбæлы хатыр ракурын. Ирæттæ сау дарынц барвæндонæй. Ныры рæстæджы, фылдæр хатт - мардæн йæ амæлæты бонæй дыууиссæдзæм боны онг. Сау дардæуы ныййарæгыл, мадызæнæгыл, хæстæг хионыл, æрдхордыл. Усыл æмæ каисыл æргом сау дарын не’мбæлы. Сау нæ дардæуы хъодыгонд адæймагыл, стæй ма, Хуыцаумæ чи нæ кувы æмæ йе ’цæгдзинад кæй нæ уырны, ахæмыл дæр.
24 (с). Цы ’мбæлы æмæ цы не ’мбæлы саударæгæн:
— саударæг кæны, хæдзары уæззаудæр цы куыстытæ ис, уыдон;
— хъæлдзæгдзинадыл (кафыныл, зарыныл, худыныл) къух сисы, музыкалон инструменттыл нæ цæгъды;
— циндзинадмæ нæ цæуы;
— адджинæгтæ нæ хæры, бæгæны æмæ карз нозт нæ нуазы;
— стыр худинаг у саударæгæн расыг уæвын;
— кæд уавæр нæ домы, уæд хæцæнгарз къухмæ нæ исы;
— æнцон æмæ æхцонадыл къух сисы, уыимæ сылгоймагимæ æмуатон уæвыныл;
— хуыссы хъæбæр хуыссæнуаты;
— дæрдджын æмæ тар уæлæдарæсы цæуы;
— сæрыхъуын æмæ зачъемæ цыргъаг (хæсгард, сæрдасæн, æлвынæн) нæ исы.
Сау цæнгбæттæн, амæлæджы хуызист риуыл нæ дардæуы, уый ирон æгъдау нæу. Куыд уынæм, афтæмæй саударын канд тар уæлæдарæс хæссын æмæ хилтæ рауадзын нæу. Уæлдæр кæй ранымадтам, уыцы æгъдауы домæнтæ чи не ’ххæст кæны, уымæн саударæг рахонæн нæй, уый мардæн ницы пайда у, йæхæдæг та йæхи худинаг кæны. Иуæй-иутæ сæ хилтæ ныддасынц æмæ сæ марды уæлмæрдыл баныгæнынц. Уыцы митæн бындур нæй, æмæ сæ нæ хъæуы кæнын. Бирæтæ абон райстой æнæдастæй цæуыны фæтк (мода). Æрыгон адæймагæн йæ уæлейы хистæр куы нал уа, уæд аивæй зылд зачъе дарыны æвзæрæй ницы ис. Фæлæ хистæрты (фыдыфыды, фыды, хистæр æфсымæры) размæ ирон лæппуйæн æнæдастæй цæуын у уыцы хистæртæн æфхæрд. Уый æндæр адæмтæй æрбайсгæ фæтк у, махмæ нæ фæтчы, æмæ йæ ма кæнæм. Саударæг æнгæс æнæдаст нæлгоймаг йæхимæ исы Хуыцауы фыдæх.
25. Хæрнæджы фынг æвæрынц афтæ: хистæры раз æвæрд вæййы дыууæ кæрдзыны, кусарты сæр, сæрæн йæ рахиз фарс – бæрзæй. Кæрдзынтæй (хуыздæр - сойывыхтæй) фæстæмæ æмбæлы дзул, нозт, фыдызгъæл æмæ цæхх. Ныры рæстæджы фынгыл ис æрæвæрæн халсартæ дæр, уым аиппæй ницы ис.
26. Хæрнæджы фынгмæ рагацау цæттæ ничи вæййы, мæрдджын æрæвæры йæ бон цы у, уыцы нозт æмæ хæринæгтæ æмæ дзы уæлдай мацы домæм, ма йæ æвæрæм æфсæрмы бынаты. Не’мбæлы уыцы æгъдаумæ кæсын, кæмæн куыд йæ бон у, уыцы цæстæй. Худинагыл нымад уæд хæрнæджы фынгыл бирæ хъарм хæринæгтæ, дыргътæ æмæ адджинæгтæ æвæрын. Нæ фыдæлтæм хæрнæджы фынгыл нæ уыдис хъарм хæринаг. Фæстæдæр ацæргæ адææймаджы зианы бон райдыдтой фыцын плау. Ныр уый æвæрынц алы зианы фынгыл дæр, æмæ ныффидар ис æгъдауы мидæг. Фæлæ мах нæ нымайæм растыл плау хицæнæй хæлар кæнын æмæ йæ бадты кæронмæ æввахс рахæссын. Мардæн рухсаг зæгъынмæ цы сцæттæ кæнынц хæринагæй, нозтæй, уыдон хъуамæ иумæ хæлар кæнæм иу хатт. Хæларгæнинæгтæ марды чырыны цурмæ хæссын фыдæлтæй нæ баззад.
26 (а). Мард æвæрæн бон не’мбæлы хицауадæн æмæ бонджын æдæмæн хицæн фынгтæ æвæрын. Уыдон сты цæстмæ митæ, кæцытæ сайынц адæмы фыдæх.
27. Хæрнæджы бадты не ’мбæлы:
– бирæ дзурын æмæ тамако дымын;
– хъæрæй дзурын;
– фæрасыг уæвын;
- лæугæйæ нуазын, хойраг, фыдызгъæл кæрдын, агуывзæ дзаг кæнын;
– нуазæнтæ дæттын;
– хистæрмæ ныхас æппарын;
– æнæ хистæры бафæрсгæ, фынгæй сыстын;
– хистæр куы дзура, уæд уæлдай ныхас кæнын;
– æгæр бадын æмæ бирæ рæгъытæ кæнын; æгъгъæдыл банымайæм æхсæз рæгъы. Бирæ фæбадынц, фæкувынц æмæ фæсидынц циндзинады, æмæ уый нæ зианы кæндтимæ ма æмхæццæ кæнæм.
1. Зианджын бинонты Хуыцауыл бафæдзæхсын;
2. Рухсаг, чи амард, хæрнæг (хист) кæй номыл у, уымæн; нозтæй чысыл æртадзгæйæ, зæгъын хъæуы: «Рухсаг у, дзæнæты бад, дæ фæстæ чи баззад, уыдоныл цардаудæн кæн. Æнæбары хай дзы макæмæн бакæн».
2 (а) Хæрнæджы фынгыл хистæр рухсаджы тыххæй рæгъ куы фæзæгъы, уæд бадты адæм хъуамæ иууылдæр сыстой æмæ иу минут æдзæмæй алæууой. Уыцы æгъдау вæййы æрмæстдæр иу хатт.
3. Мæрдджын бинонты цæрæнбонты тыххæй.
4. Зæронд мæрдты тыххæй. Ацы рæгъы нозтæй калгæ нæ кæнынц, рухсаг дæр нæ фæзæгъынц, æрмæстдæр сæ ном рох макуы уæд, фæзæгъынц. Ской хъæуы æрмæстдæр, хæдзары бинонтæй кæнæ мыггагæй амæйразмæ чи амардис, уыдоны. Иуæй-иуты нæмттæ дæр дзы æмбæлы зæгъын. Ирыстоны бирæ фыдбылыз æмæ æнамонд хабæрттæ æрцыд адæм кæм фесæфтысты. Фыццаг Дунеон æмæ Фыдыбæстæйы Стыр хæстытæй чи нал ссыди, Хуссар æмæ Цæгат Ирыстонмæ лæбурджытимæ хæстыты чи фесæфт, Сындзыхъæуы æдзард сывæллæттæ, Хъæрмæдоны зæйы бын чи фесæфт, уыцы адæм, Беслæныхъæуы скъолайы сывæллæттæ, уыдон иууылдæр хауынц зæронд мæрдтæм. Ис сын сæ ном ссарæн зианы фынгыл. Фæлæ уым дæр не’мбæлы рухс кæнын, нозтæй фынгмæ калын. Уый нæ фæтчы, уымæн æмæ фынджыдзаг кæй номыл у, уый рухсаггагæй æндæртæн рухс кæнын не’мбæлы. Раст нæу мæрдты ном (бинонтæм чи хауы, уыдонæй дарддæр) арын чындзæхсæвы, чызгæрвысты, Дзуары номыл куывды æмæ æндæр ахæм циндзинæдты.
5. Фыдæбонгæнджыты цæрæнбоны тыххæй. Уыдон сты æрцæуæг адæм, сыхæгтæ æмæ кæстæртæ. Дарддæр уыдоны тыххæй хицæн рæгъытæ уадзын нæ хъæуы. Бирæ бахæрын æмæ баназын кæмæ цæуы, уыдон хъаугъа сисынц, ома, раст нæу, алкæй тыххæй дæр хицæн рæгъ уадзын хъæуы, зæгъгæ, æмæ хæрнæджы фынгæвæрд ныддæргъвæтин вæййы.
6. Мæрдты Мыкалгабырты тыххæй, хæдзары бæркæдтæ афæдзы кæндæй фæстæмæ циндзинæдты хæринаг куыд уой.
28. Цæмæй хæрнæджы æгъдау уа, уый тыххæй хъæуы зæрдыл дарын: хистæр рæгъ куы рауадза, уæд æм лæмбынæг хъус. Рæгъ дæргъвæтин ахæссы уымæн, æмæ алчидæр йæ рæгъы дзуры бирæ, уæлдайдæр, куы ануазы, уæд. Иуæй-иутæ ерыс кæнын райдайынц кæрæдзийы цæстмæ, æз хуыздæр зæгъонæй. Уый раст нæу, æмæ нæхиуыл хæцæм. Дзырдарæхстдзинадæй та кæм хъæуы, уым пайда кæнæм.
29. Бирæтæ мæнæ ацы æгъдау раст нæ кæнынц, æмæ йæ æмбарын кæнæм. Мæрдджын мыггаг рацæуынц хæрнæджы фынгмæ арфæмæ, вæййынц къæйттæ – дыууæ кæнæ цыппар. Уыдон рахæссынц æрмæстдæр фыдызгъæлы хай (дыууæ фæрсчы) æнæ нуазæнтæй. Хистæрæн дзы хъуамæ уа сыхаг æгъдауджын лæг. Арфæгæнджытæ рацæуынц æмæ æрлæууынц хистæрты раз галиуырдыгæй. Бадты адæм æй бамбарынц арфæмæ кæй æрбацыдысты, уый. Уырдыгстæг сын рауадзы нозт дыууæ агуывзæйы (уымæй фылдæр не ’мбæлы). Дзуры æмæ арфæйы ныхæстæ фæкæны æрмæстдæр сыхаг хистæр, иннæтæн дзурын не ’мбæлы. Фæзæгъы, цы æмбæлы, ахæм ныхæстæ æмæ фыццаг агуывзæ авæры хистæрмæ, дыккаг та - дыккаг хистæрмæ. Уыйфæстæ хай æрæвæрынц дыккаг фынгыл. Хистæртæ сæ нуазæнтæ бануазынц бадгæйæ, стæй бадты хистæр агуывзæ байдзаг кæнын кæны, æмæ йæ авæры мæрдджын мыггагæй хистæрæн чи фæбады, уымæ. Дыккаг нуазæн та – арфæгæнджыты хистæрмæ. Мыггагæй хистæр фыдæбонгæнджытæн æмæ æрцæуæг адæмæн арфæ ракæны. Сыхаг дæр афтæ. Ныры рæстæджы арæх нуазæнтæ авæрынц, арфæмæ чи ’рбацæуы, уыдонмæ дæр. Уый растыл банымайæн нæй. Зианджынæн йæ хистæры фæстæ не’мбæлы нæдæр уæлдай арфæ кæнын, нæдæр нуазын. Куырыхон хистæртæй бирæтæ куыд зæгъынц (дæнцæгæн - Айларты Измаилы чиныг «Ирон Фарн»), афтæмæй раздæр арфæгæнджытæм фæстæмæ нуазæнтæ нæ лæвæрдтой.
29 (а). Арæх бадты хистæр сæрмагондæй рæгъ рауадзы, мæрдджын бинонты (мыггаджы) арфæйы нуазæнтæ алчидæр бануазæд, зæгъгæ. Уый раст нæу æмæ йæ афтæ мауал кæнæм. Ахæм хистæртæ аразынц хæрнæгæй куывд. Уый тыххæй рацæуынц мæрдджын бинонтæ кæнæ мыггаг арфæ кæнынмæ æнæ нуазæнтæй, æмæ зианы фынгыл нуазæнтæ дæттын не’мбæлы. Арфæ хауы æппæт æрцæуæг адæммæ, фæлæ нуазæнтæ бануазынц æрмæстдæр дыууæ хистæры. Бадты адæмæн нуазæнтæ дæттын æмбæлы æрмæстдæр цины фынгыл. Уыимæ растыл банымайæн ис, арфæгæнджыты ацыды фæстæ хистæры рæгъ фыдæбонгæнджыты (йæ æрцæуæг адæмы) цæрæнбоны тыххæй.
29 (б). Ис ма ахæм аппаринаг æгъдау дæр. Мæрддзыгой адæм кæй фæдыл рацыдысты (сыхæй, куыстæй), уыдонмæ лæг бацæуы дзидзайы хаимæ сæрмагонд арфæ кæнынмæ, арæх фынджы астæумæ. Уый цы не’мбæлы, ахæм хъуыддаг у, æмæ йæ ма кæнæм, ма халæм зианы фынджы æгъдау. Сыхæгтæн æмæ æмкусджытæн дзыхæй раарфæ кæнынæн фæстæдæр ссарæн ис æндæр рæстæг æмæ бынат.
30. Мыкалгабырты рæгъы размæ сæры галиу хъус ралыг кæнынц, фæсаджил æй кæнынц, цæхх ыл айзæрынц, æмæ йæ лыг хистæрты ’рдæм афтæмæй æрæвæрынц сæрыл.
30 (а). Кæмдæрты ма хистæр уыцы рæгъы фæстæ рухсаджы рæгъ ногæй рауадзы. Уый у æнæмидис, æнæгъдау ми, йæ фæдыл та сайы ног фыдох.
31. Нæ фыдæлтæ хæрнæджы фынгыл нæ бадтысты, цалынмæ мæрддзыгой уæлмæрдæй æрбаздæхой мæрдджыны хæдзармæ, уæдмæ. Уыцы заман хъæуты уæлмæрдтæ уыдысты хæстæг, æмæ мæрддзыгой адæм иууылдæр фистæгæй цыдысты зианы фæдыл уырдæм. Ныр уавæртæ зынгæ аивтой, хатгай мард æвæрынц æндæр хъæуы (горæты) дæр. Уымæ гæсгæ хæрнæджы фынгтæ æрæвæрынц, мард куы ахæссой æмæ куы ныххæлар кæной, уæд.
32. Марды фæстæ мæрддзыгой се ’ппæт уæлмæрдтæм нал цæуынц, æрмæст кæстæр фæсивæд фæкæсынмæ æмæ, мæрдджын бинонтæм хæстæгдæр чи у, уыдон. Баргонд кæмæн вæййы, уый цыбырæй арфæйы ныхас фæзæгъы ингæнкъахджытæн æмæ мæрддзыгойæн. Ныффæлдисы йын йæ ингæн, йæ сыджыты хай, йæ чырыны йын гыццыл сыджыт бакалы. Чырыны æмбæрзæныл сылгоймæгтæ (сылгоймæгтæ уæлмæрдтæм кæм нæ цæуынц, уым та – ингæнкъахджытæ) зынг адарынц, цæмæй гыццыл асудза, уый фæстæ мард баныгæнынц. Хъуамæ хæстæг хион нæлгоймæгтæ дæр цалдæр белгомы ингæныл бакалой сыджыт. Бел къухæй къухмæ дæттын не’мбæлы, алчидæр æй хъуамæ сиса зæххæй. Уый хæссы, тагъд рæстæджы нæ ахæм хъуддагæн куыд нал бахъæуа, уыцы нысан.
33. Марды кæндтæ афæдзæй-афæдзмæ сты бирæ. Ныры заманы стыр хæрдзтæ кæнын бирæты бон нæу, æфсæрмæй мæрдджын хæсты бацæуы. Адæмы фæндонмæ гæсгæ марды кæндтæ кæнын хъæуы æртæ хатты: йæ ныгæнæн, дыууиссæдзæймаг æмæ афæдзы бон. Хæрнæг æмæ хисты фынгыл мæрдджыны бинонтæ æрæвæрынц хойраг æмæ нозт, сæ амал куыд уа, уымæ гæсгæ. Иннæ мысæн бонтæ кæнынц бинонтæ, сыхæгтæ æмæ бынтон хæстæджытæ. Мысæн бонты тыххæй телеуынынады, газетты æмæ радиойæ нæ хъæуы хъусын кæнын.
33 (а). Æртæ азы цы сывæллоныл нæма сæххæст, ахæм куы амæлы, уæд ын хæдзары бинонтæ «фæдзæхсæны хист» скæнынц æмæ йæ бафæдзæхсынц, мыггагæй раздæр чи амард, уыдоныл, цæмæй йæм сæ цæст дарой æмæ йæ мацы хъуаг уадзой. Уымæй фæстæмæ ахæм сывæллонæн марды кæндтæ нал æмбæлы.
34. Сабатизæрты æмæ майрæмæхсæвты нæ фыдæлтæ кусарт нæ кодтой, нæлгоймæгтæ уырдæм нæ цыдысты. Сыхаг сылгоймæгтæ-иу мæрдджыны хæдзары амбырд сты, уæлмæрдты-иу дыууæ кæрдзыны ныххæлар кодтой. Мах дæр æй хъуамæ афтæ кæнæм.
35. Ныртæккæйы рæстæджы мæрдджын бинонтæ лæвæрттæ кæнынц ингæнкъахджытæн, кæрдзынгæнджытæн, стæй мардмæ чи базылд, уыдонæн. Дыууиссæдзæм боны та хæстæджытæ мæрдджынтæн хæссынц алыхуызон лæвæрттæ къахы дарæсæй сæры дарæсмæ. Уыцы лæвæрттæ нæ фыдæлтæ нæ кодтой, мардæн сты тæригъæды хос, адæмы зæрдæмæ нæ цæуынц, æмæ сæ мауал кæнæм. Нæ фыдæлтæ-иу кодтой афтæ: кæрдзынгæнджытæн лæвæрдтой куатæтæ, цæмæй сæхи ма счъизи кæной, сау чи дардта, уымæн та-иу аивтой йæ сау кæлмæрзæн æндæрæй, афтæ æмбæлы.
36. Сабæттаг дæттæм æрмæстдæр мардæвæрæн бон, кæмæн куыд йæ бон æмæ йæ фадат у, афтæ. Стыр фæлхæстæ не ’мбæлы. Уыимæ амалхъом, бонджын адæймаг йæ хæдзары зианы бон сабæттæг куынæ æмбырд кæна, уæд уый у адæмы раз хорз арфæйаг хъуыддаг. Сабæттаг чи фыссы, уыдон вæййынц бинонты æвзæрст, æмæ хъуамæ бадой фæсвæд ран, афтæ аивдæр у. Сабæттагæй машинæтæ æлхæнын æмæ сæ зæрдæйы дзæбæхæн рацу-бацу кæнын у тæригъæд хъуыддаг. Афтæ не ’мбæлы! Сабæттаг æхца хардз хъæуы æрмæстдæр марды кæндтыл, кæнæ марды номыл адæмæн исты хорздзинад саразынæн. Нæ хъæуы цæстмæ митæ кæнын: хъæздгуытæн æмæ хицауадæн бирæ сабæттаг æхцатæ дæттын, мæгуыртæн та – гыццыл. Тынг фыдуынд æмæ фауинаг у марды уæлхъус фæндыртæ æмæ уадындзтæй цæгъдын æмæ æндæр ахæм æххуырсгæ цæхджын митæ кæнын. Адæм зианмæ æрбацæуынц хъыг кæнынмæ, æмæ сын зианæй «зæрдæмæдзæугæ шоу» аразын ницæмæн хъæуы. Ахæм митæ Хуыцаумæ хъыг кæсынц, æмæ сæ ма кæнæм, стæй сыл нæ къух сисæм нæ сыхбæсты мидæг. Сыхбæсты уынаффæйы ныхмæ чи цæуа, уымæн та иу йæ зиан йæхи бар бакæнын растдæр уыдзæн.
37. Тæригъæд хъуыддаг у иу мардæн цалдæр раны цыртдзæвæнтæ æвæрын, уæлдайдæр фæндæгтыл. Нæ фыдæлтæ-иу афтæ дзырдтой, зæгъгæ, иу мардæн цалдæр цырты алы рæтты æвæрын у фыдбылыз канд бинонтæн нæ, фæлæ æнæхъæн мыггагæн дæр, сæ рæзты цы бæлццæттæ цæуы, уыдонæн дæр, æмæ уыцы хъуыддаг мауал кæнæм. Марды номыл фæндаджы был цыртдзæвæны бæсты ис ныссадзæн заз бæлас, æмæ уый адæмæн сæдæ азæй фылдæр пайда хæсдзæн. Мардæвæрæн æмæ кæнды бонты мæрдджын бинонтæн не ’мбæлы:
– искæйы æфхæрын, расыг уæвын;
– фæлдисинæгтæ æмæ хойрæгтæ цæттæ кæнын;
– мардæн ингæн къахын, кæнды фынгтæ æвæрын;
– марды чырын хæссын;
– фыдæбонгæнджытæн лæвæрттæ кæнын;
– мардмæ чи не ’рцыд, кæнæ сабæттаг чи нæ радта, уымæн йæ кой кæнын, кæнæ уый æфхæрын;
– мæрдджын хæдзары цины хъуыддæгтæ кæнын, кæнæ цинмæ цæуын;
– цалынмæ мардæн йæ кæндтæ ахицæн уой, уæдмæ зарын, кафын, хъæрæй худын, фæндырæй цæгъдын æмæ хъæлдзæгдзинæдты архайын.
38. Марды æгъдæутты йæ ныгæнæн бон, дыууиссæдзæм боны æмæ йæ афæдзы бон æргæвст вæййы стурвостæ, арæх дыгай сæртæ. Уыдонæн сæ сæртæ æмæ сæ бæрзæйтæ дыккаг бонмæ ныууадзынц, ома, сыхæгтæ æмæ кæстæртæ абадой, зæгъгæ. Вæййы афтæ æмæ иуæй-иу кæртыты къуыригай алы бон дæр сыхбæстæ кæнæ иуæй-иутæ бадынц дæргъвæтин бадты. Уый мардæн у тæригъæддзинад, уæдæ мæрдджын бинонтæн та - æфхæрд. Мауал уадзæм райсоммæ сæр æмæ бæрзæй хæрнæджы (хисты) фынгæй, мауал аразæм фынгтæ дыккаг бон. Уый цы не'мбæлы ахæм хъуыддаг у. Куыд гæнæн ис афæдзы бон зианджынтæй се стыр уаргъ куы сисынц æмæ сын цины хъуыддæгтæ кæныны бар куы раттынц, уæд та ногæй дыккаг бон уыцы зианæн рухсаг кæнынмæ æрбадын? Цæмæн цæуæм расыггæнджытæ æмæ гуыбындзæлты фæдыл? Хæрнæджы кусарты сæр æмæ кусарты бæрзæй уыцы изæр æрлыгтæ кæн, æмæ сæ байуар мыггаджы æмæ сыхбæсты хистæртыл, хойрагæй æмæ фыдызгъæлæй цы баззайа, уый та ратт сыхбæстæн æмæ мæгуыртæн.
38 (а). Чи амард, уымæн йæ афæдзы хисты хистæр бæркад куы зæгъа, уæд уырдыглæууæг сæр æмæ бæрзæйæ уæлæмæ фынг асыгъдæг кæны, æмæ хæдзары бинонтæ фынджы хистæрмæ рахæссынц æртæ кæрдзыны. Хистæр уыдон лæугæйæ скувы æмæ фæзæгъы: «Иунæг Стыр Хуыцау, абонæй фæстæмæ ацы хæдзары бинонтæ зианджыныл нымад нал сты æмæ сын арфæ ракæн, æнæниз æмæ амондджынæй куыд цæрой. Кæстæртæн бар ис, сæ цард, сæ амонд агурын æмæ аразын». Кувæггаг авæры бинонтæй йæ разы цы кæстæр лæууа уымæ, кæнæ та уырдыглæууæгмæ. Уый дзы саходы, æмæ кувинæгтæ хæдзармæ бахæссынц. Уый адыл адæм хъуамæ фынгæй сыстой. Иуæй-иу хистæртæ, æртæ кæрдзыны акувыны фæстæ, бадты адæмæн се’ппæтæн дæр къуырццæй бануазын кæнынц. Чидæртæ та ма адæмы фæстæмæ дæр сбадын кæнынц æмæ рæгъытæ сидтытæм раивынц. Уыдон сты фыдуынд, æнæгъдау митæ, æмæ сæ ма уадзæм кæнын. Мах хъуыдымæ гæсгæ, хæларгонд хойраг цы фынгыл ис æвæрд, уырдæм æртæ кæрдзыны хæссын иуыл раст нæу. Растдæр уаид уыцы æртæ кæрдзыны хæдзары хицæн фынгыл æрæвæрын, цæмæй адæм афæдзы кæнды фынгæй куы сыстой, уæд æртæ хистæры мидæмæ бацæуой æмæ уым Хуыцаумæ скувой.
38 (б). Афæдзы бон æхца æмбырд кæнын æмæ дæттын у æлгъысты хуызæн. Ома, ногæй та бахъæуæд, зæгъгæ. Хæстæг хиуæттæн æмбæлы сцæттæ кæнын фынждыдзаг: кæрдзынтæ, нозт, адджинæгтæ, дыргътæ. Уыдон ныххæлар кæнынц иннæтимæ иумæ.
39. Мауал æвæрæм хæйттæ мæрддзыгойæн семæ. Уый зианы æгъдау нæу.
40. Нозт æмæ хæринæгтæй баззайы, уыдонæй цы ’мбæлы, уый хæссын хъæуы мæрдджыны хæдзармæ. Хæрнæджы иннæ хæринæгтæ байуарын хъæуы мæгуыртæн, æмæ сыхæгтæн.
41. Мауал кæнæм стыр цыртдзæвæнтæ, ингæны сæр ма кæнæм агъуыстытæ æмæ æндæр арæзтæдтæ. Уымæй чи амард, уымæн уæлдай кад нæ кæнæм, нæхимæ та исæм адæмы фыдæх. Ныффидар кæнын хъæуы ахæм æгъдау, цæмæй цыртдзæвæнтæ арæзт æмæ æвæрд цæуой иухуызон, æнæ уæлдай митæй.
42. Нæ фыдæлтæй баззад ахæм ныхас: «Мæрдджыны цæст уынаг у». Адæм мæрдджыны кæрты кæрæдзийы уынынц, бæрæг вæййы, алчидæр йæхи куыд æвдисы, уый, зынынц æгъдау æмæ æнæгъдаудзинад дæр. Адæймаг хъуамæ æппæты разæй хъуыды кæна йæ мад æмæ йæ фыды сæр, йæ мыггаг æмæ йе ’фсымæрты кад, хъуамæ ирон адæмы фарн ма хала æмæ йæхи дара, куыд æмбæлы, афтæ. Дæ зæрдыл дар: дæумæ кæсынц кæстæртæ, дæ цот, ма сæ æгад кæн, хорз æгъдауыл сæ ахуыр кæн.
42 (а). «Стыр Ныхас»-мæ æрбалæвæрдтой ахæм курдиæттæ, ома, мауал кæнæм номхыгъдтæ сабæттаг чи дæтты, уыдоныл. Уыцы номхыгъдтæ кæнынц æрмæстдæр Ирыстоны. Абоны уавæрты дызæрдыггаг у, ахæм æгъдау адæм кæй айсдзысты, уый. Иууылдæр кæрæдзийæ хæсджын стæм, æмæ зианы бон сабæттаг ныффыссын дæр нымайæм уыцы хæс фидыныл. Уымæ гæсгæ ацы фарста мах кæнæм адæмæн сæхи бар.
43. Адæм хæрнæджы фынгæй куы сыстой, уæд сыхæгтæ æмæ мæрдджынтæ сæ хæстæджытимæ хъуамæ æрлæууой мæрдджыны кæрты – хæдзары (подъезды) размæ. Æрцæуæг адæм та – сæ комкоммæ. Марды кæнды хистæрæн чи бадт, уый ныхасы бар ратты æрцæуæг адæмæн. Уыдонæй дыккаг хистæрæн чи бадт, уый галиу къахæй ракъахдзæф кæны размæ æмæ фæзæгъы: «Зиан рухсаг уæд, йæ фæстæ цы бинонтæ ныууагъта, уыдоныл цардаудæн кæнæд, ацы мыггагмæ, ацы кæртмæ æмæ сыхбæстæм абонæй фæстæмæ хорздзинæдтæм куыд цæуæм, Хуыцау уый зæгъæд». Уый фæстæ, хистæрæн чи бадт, уый дæр галиу къахæй ракъахдзæф кæны размæ æмæ арфæ ракæны æрцæуæг адæмæн æмæ сын фæзæгъы: «Бузныг уе ’ппæтæн дæр. Уæ куыстытæ, уæ хæдзары хъуыддæгтæ ныууагътат æмæ нын нæ зианæн кад скодтат. Абонæй фæстæмæ цинты цæут, цы хæдзæрттæй рацыдыстут, уырдæм фæстæмæ дзæбæхæй сæмбæлут. Уæ фыдæбæттæ уын циндзинæдты куыд фидæм, Хуыцау уый зæгъæд». Ууыл ахицæн вæййынц мард бавæрæны æмæ хæрнæджы хъуыддæгтæ. Уыцы арфæйы æгъдау нæ кæнынц афæдзы бон. Уымæн æмæ уым бæркады рæгъæй ахицæн кæнынц зианы кæндтæ, бинонтæ уыцы минутæй зианджыныл нымад нал вæййынц, æмæ кæртмæ, йæ та уынгмæ рахизгæйæ, ногæй зианы арфæйы æгъдаумæ раздæхын не’мбæлы. Æнæмæлгæ дуне нæй, алкæй дæр мæлын хъæуы. Зиан афоныл куы цæуа, уæд ын быхсын æнцондæр у. Ирыстоныл æрцыд бирæ бæллæхтæ: хæстытæ, ихзæйтæ, срæмыгъдтæ, фæндæгтыл мардæрцыдтæ æмæ æндæртæ. Хуыцау нын сæ мауал фенын кæнæд! Нæ адæмæй алчидæр сæдæ азæй фылдæр цæрæд амондджын æмæ фæрнджынæй! Ахæм арфæ не ’ппæтыл дæр æрцæуæд!
ФÆСНЫХАС
Бакастыстут ацы цыбыр чиныг-бæрæгуат, æмæ хорз уаид, хатдзæгтæ скæныны размæ ма иу хатт куы ахъуыды кæниккат йæ мидис æмæ йæ нысаныл. Кæд стæм иу адæм, уæд хъуамæ æнæмæнг тырнæм иу зондахаст, иу æгъдаумæ дæр. Цæмæн? Уымæн дзуапп раттынæн хорз æмбарын хъæуы, цы нын у Æгдау, уый. Уый у нæ бындурон зондахаст, нæ национ идеологи, кæцы амыдта фæндаг нæ фыдæлты сæдæгай фæлтæртæн, иу сæ кодта, баста сæ уæларвон тыхтимæ. Æгъдау у бирæвæрсыг, арф мидисджын æмæ æгæрон. Нæй йын æххæстæй чиныджы фыстæй равдисæн. Фæлæ уæддæр йæ кæцыдæр хæйттæ цæмæй кæстæртæн æнцондæр æмбарæн уой, уый тыххæй ацы чиныгыл бакуыстой Иры Стыр Ныхасы бирæ хистæртæ, æмæ дзы чи спайда кæна, уый уыдоны Фарнæй дæр æнæмæнг фæхайджын уыдзæн.
Алы адæммæ дæр ис фынгылбадыны фæтк. Хи дарын куыд хъæуы, цы æмбæлы дзурын, куыд хъæуы хæрын æмæ нуазын. Кæм æххæст кæнынц уыцы фæтк, кæм та нæ, æмæ уый стыр аиппыл нæ нымайынц. Фæлæ махæн та, ирон адæмæн, кæд фынгыл æрæвæрæм хæринæгтæ æмæ нозт, уæддæр фынг йæхæдæг фыццаджыдæр у кувæн бынат. Иннæ адæмтæй хъауджыдæр дзы хæрын æмæ нуазын сæйраг не сты. Ардыгæй ныхас кæнæм уæлæрвтимæ, кувæм Хуыцау æмæ йе сконд зæдтæм, нæхи сыл фæдзæхсæм. Æмæ кæд афтæ у, уæд уыцы фынджы уæлхъус алцыдæр у ахсджиаг, нæй дзы хи хъæппæрисæй архайæн, æгъдæуттæн сæ хуыз æмæ сæ мидис ивæн, уымæн æмæ уыдон æнцайынц нæ уырнынад æмæ нæ фыдæлтыккон зондахастыл. Хуыцаумæ æргомæй æмæ сыгъдæгæй куынæ кувай, уæд дын дæ куывд никуы айсдзæн, бон изæрмæ рæсугъд ныхæстæ куы фæкæнай, уæддæр. Нæ цин æмæ зианы æгъдæуттæ дæр ууыл баст сты. Хъуамæ цух уой æнæуаг чъизи цæстмæ митæй æмæ ныхæстæй, стæй дзы фыдæлтæ цы мидис сæвæрдтой, уымæн дæр ивæн нæй.
Кæстæрæн нæ фыдæлты Фарн æмæ уырнынады бындурыл куынæ бамбарын кæнай, зæгъæм, цин æмæ зианы æгъдæутты хицæндзинад цæй мидæг ис, уый, уæд ын уыцы æгъдæуттæ уыдзысты æрмæстдæр хæрын æмæ нуазыны фæткимæ баст. Уæд сын ис æнцонæй аивæн, æмхæццæ кæнæн, кæнæ та аппарæн. Хъыгагæн, уыцы зондахаст ис абон бирæтæм, æмæ æгъдау дæр уый тыххæй хæлы, лæмæгъ кæны йæ ахадындзинад. Уыдон ын уынынц æрмæстдæр йæ уæлцъар, мидис сæм нæ зыны. Æмæ уæд байгом вæййы уæрæх фæндаг «хихъæппæрисадон æгъдауæвæрджытæн», гуыбыны æхцондзинады фæдыл ныййарц вæййынц, æмæ иннæты дæр амидин кæнынц. Арæх цин æмæ зианы æгъдæуттæ баиу вæййынц, уымæн æмæ цины цæл кæнынæн фылдæр фадæттæ ис. Уый стыр фыдракæнд у нæ ирон адæмы фидæны раз. Ирыстоны алы рæтты кæстæрты сæры алыхуызон зондахаст æмæ æгъдау куы æвæрæм, уæд уыдоны зын баиу кæнæн уыдзæн, кæрæдзимæ кæсдзысты æцæгæлоны цæстæй.
Кæд нæ ирон адæмæн æнæ иудзинад фидæн нæй, уæд хъуамæ хорз æмбарæм уыцы иудзинад нын цæуыл æнцайы. Цы нæ кæны иу? Æнæмæнг нæ иумæйаг мадæлон æвзаг æмæ нæ Ирон Æгъдау. Уыдон бахъахъхъæнын æмæ царды сфидар кæнын у неппæты хæс.
Хуыцауы цæст нын бауарзæд йæ сæххæст кæнын!
