Иры Стыр Ныхасы X-æм Съезды доклад
Зынаргъ Иры стыр æмбырды архайджытæ!
Нæ рагфыдæлтæ незамантæй нырмæ цæрынц Кавказы хæхты хуссар æмæ цæгат фæрсты, кусынц, архайынц сæ цард аразыныл. Историктæ æмæ археологтæ Ирыстоны алы рæтты цы бирæ æрмæг æртымбыл кодтой, уый нæ дызæрдыг кæнын нæ уадзы, Цæгаты дæр æмæ Хуссары дæр иу адæмыхатт кæй цардис. Мæнæ ам, Цхинвалы стæй Дзæуджыхъæуы музейтыл куы афæлгæсай, уæд дисыл æфтауынц нæ фыдæлтæ 2-3 мин азы размæ, бæрзонд хæхбæсты цæргæйæ, цæй къухарæхст уыдысты, цæй бæрзонд æмæ цымыдисаг æмвæзадмæ систой сæ культурæ. Никæмæ кодтой лæбургæ, фæлæ сæрыстыр хохæгты зондахастыл фидар хæцгæйæ, сæхи дæр æфхæрын нæ уагътой. Цал æмæ цал хатты сæ бахъуыди сæ къухтæм хæцæнгарз райсын, цæмæй бахъахъхъæной сæ райгурæн зæхх, сæ кæмттæ, сæ хъæутæ. Уæдæ ныры дуг куы ралæууыдис, уæддæр нæ æддагон знæгтæ уæгъд нæ уагътой, лæбурдтой æмæ сæ кæнон кодтой, кæм æргомæй, кæм та сусæгæй.
Мæнæ ам, Хуссар Ирыстоны фæстаг сæдæ азы цы сæрибардзинадыл хъазуатон тох цыди, уый уымæн у ирд æвдисæн. Мачабелитæ, эриставтæ, жорданиятæ, æмæ сæ нырыккон фашистон фæдонтæ, гамсахурдиятæ æмæ саакашвилитæн, сæ сæйраг хъуыды уыди ирон адæмы басæттын, фесафын сын сæ мадæлон æвзаг, сæ национ культура, сæ зондахаст. Нæ бафтыди уый сæ къухы. Нæ бамбæрстой, ирон адæмы знаджы ныхмæ тох кæддæриддæр æнгом æмæ иузæрдион кæй кодта. Уый абон дæр нæ сыхаг адæмтæй алчидæр хъуамæ йæ зæрдыл дара.
Дæс азы размæ ам цы æвирхъау цаутæ æрцыд, уыдонæй нæ Хуссайраг сыхæгтæ хъуамæ раст хатдзæгтæ скæной, сахуыр уой сæхи æмæ искæйы цардæн аргъ кæнын, сыхагимæ лымæнæй цæрын. Гуырдзыйы хицауад куы бамбарид, зæххыл чи цæры, уыцы адæмы бар у уыцы зæхх, уæд адæмты астæу дæр æнæууæнкдзинад фæкъаддæр уаид. Ирон адæмы нæ хъæуы гæды митæй сайын, гъе лæвæрттæй æлхæнын. Ницы дзы рауайдзæн. Фæлæ ис Кавказы тудджынты фидауыны фæтк, æмæ хуыздæр уаид уыцы бындурыл сæвæрын нæ ныхас. Гуырдзыйы ‘рдыгæй ивгъуыд фыдракæндтыл æрфæсмон кæнын æмæ шовинистон зондахастæй схицæн уæвын, сыхæгты ахастдзинæдтæ фидар кæнынæн уаид раст къахдзæфыл банымайæн.
Ирон адæм кæддæриддæр стыр бузныг уыдысты Уæрæсейы паддзахадæй. Дызæрдыг нæ кæнын 250 азы размæ Иры разагъды лæгтæм Уæрæсеимæ баиу кæныны фæдыл цы фæнд сæвзæрд, уый иттæг раст кæй уыди. Баххуыс нын кодта ахуырады бындурыл национ райрæзты бæрзонд къæпхæнмæ схизынæн, уыйфæстæйы бирæ сгуыхтдзинæдтæн. Уæдæ Ирыстонæн 2008 азы гурдзиаг шовинистты ныхмæ хæсты Уæрæсе цы ахъаззаг æххуыс бакодта, уый дæр махæй рох никуы уыдзæн. Никуы уыдзысты рох ам ирон адæмы сæраппонд йæ цард чи ратта, уыцы уырыссаг æфсæддонтæ. Рухс дзæнæты бадæнт.
Ацы райсом мах æнцонæй æрбахызтысты Ручъы æфцæджы сæрты, уæрæх æмæ лæгъз фæндагыл. Ручъы туннель бабаста Хуссары Цæгатимæ. Уыдон сæ рæстæджы арæзт куынæ æрцыдаиккой, уæд дызæрдыккаг у, абон ацы ран нæ бон иумæ бадын уаид, æви нæ. Цы паддзахадон арæн ис не’хсæн, æмæ нæ цы таможняйыл ахизын фæхъæуы, кæрæдзимæ цæугæйæ, уыдон дæр искуы, Хуыцауы фæндæй, ист æрцæудзысты. Уый хъуамæ уа Уæрæсе æмæ Ирыстоны адæмы иумæйаг фæндон.
Абон, ацы стыр æмбырды, Хуссар Ирыстоны хæдбардзинады 10-æм азы бæрæгбоны агъоммæ, мах хъуамæ бæстон æрныхас кæнæм, нæ ирон адæмы иумæйаг фидæныл, нæ иудзинадыл. Уыцы дыууæ ныхасы кæрæдзиуыл тынг баст сты, нæй сын хицæнтæй уæвæн. Иу ирон адæм, иу æвзаг, иу æгъдау. Уæдæ Хуссары мыггæгтæй Цæгаты æрвадæлтæ кæцытæн нæй, ахæм не ссардзынæ. Иуылдæр стæм æфсымæртæ æмæ хотæ. Уый зæрдыл даргæйæ, фарон 9-æм Съезд уынаффæ рахаста: «Змæлды сæйрагдæр хæстæй иуыл нымайæм Цæгат æмæ Хуссар Ирыстоны цæрджыты иудзинадыл куыст иумæйаг дунембарынад, Æгъдау, мадæлон æвзаг æмæ æфсымæрон хæлардзинады бындурыл». Уыцы хæс нæхицæй нæ исæм æмæ, куыд æнхъæл дæн, афтæмæй йыл иумæ бакусдзыстæм. Фæлæ, хъыгагæн, абоны онг нæ къухы зæрдæйы фæндиаг фаг нæма бафтыд. Æнæмæнг хъæуы арæхдæр æмбæлын æмæ иумæйаг цалхдуртæ иуварс кæныныл архайын.
Цалдæр мæйы размæ арæзт æрцыдис иумæйаг паддзахадон топонимикон къамис, æмæ уый йæ куыст кæны, сфидар кодта сæрмагонд программа, сарæзтой цалдæр иумæйаг фембæлды. Фæлæ ма уыимæ, мах, Иры Стыр Ныхасы уæнгты Ирыстоны дыууæ хайы дæр æркæсын хъæуы æхсæнадон мадзæлттæй лыггæнинаг фарстатæм. Уымæн та цæуын хъæуы сыхтæм, хъæутæм, районтæм, цæмæй адæмимæ æргом ныхасы кæрæдзийы хуыздæр бамбарæм, базонæм цы риссаг фарстатæ ис æмæ сæ куыд алыг кæнæм, уый.
Ацы азы райдианæй абонмæ мах Цæгат Ирыстоны скодтам цæрджытимæ æмбырдтæ дæсгай хъæуты æмæ нын уыцы фембæлдтæ радтой тынг бирæ, скодтам дзы хорз хатдзæгтæ. Съезды фæдзæхстмæ гæсгæ, сарæзтам фидар бастдзинад хицауадимæ, æмæ нын уый стыр ахъаз кæны лыггæнинаг фарстатыл бакусынæн. Уыимæ, архайæм дзыллон информацион фæрæзтæй раст пайда кæныныл. Фыццаджыдæр, ног национ телеканалы, комкоммæ эфиры сарæзтам нæхи равдыст «Ныхасы Фæдыл». Уым алы мæй дæр дыууæ хатты сахаты дæргъы æрдзурæм сæрмагонд темæтыл, æхсæнадон царды уавæртæ æмæ абоны проблемæтыл. Адæмимæ ныхас кæныныл архайæм периодикон мыхуыры, уыдонимæ, кæй зæгъын æй хъæуы, нæхи газет «Стыр Ныхасы» дæр. Тынг ахсджиаг у абон фæсивæдимæ бастдзинад дарын, семæ хъомыладон куыст кæнын. Уыцы архайды стыр бынат ахсы интернеты мадзæлттæй нæ куысты фæдыл информаци парахат кæнын, ахсджиаг æмæ вазыгджын зонындзинæдтæ кæстæртæм хæццæ кæнын. Уый æмбаргæйæ Иры Стыр Ныхасы сайты куыст зынгæ фæбæлвырддæр кодтам, мыхуыр дзы кæнæм алыгъуызон информаци, аразæм алыхуызон æрфастытæ. Уыдон дæр нын дæттынц хорз, ахадгæ информаци дарддæры куыстæн. Хорз бавнæлдтой нæ Ирон Æгъдауы æмæ мæдæлон æвзаг бахъахъхъæныны комитеттæ. Аразынц фембæлдтæ, республикæйы ахуырады министыримæ бадзырдмæ гæсгæ цæуынц скъолатæм, архайынц хъомыладон куысты. Æрæджы бацæттæ кодтам мыхуырмæ нæ чысыл бæрæгуат «Чындзхаст, чызгæрвыыст æмæ марды æгъдæутты» ног рауагъдад. Бæстонæй йыл бакустой сæрмагондæй арæзт къамисы æмæ комитеты уæнгтæ. Уыцы чиныгмæ хаст æрцыд бирæ фиппаинæгтæ, ирон æгъдæуттæн сæ мидисы фæдыл. Уый адæмæн ратдзæн хорз фадат, куыд кæнгæ сты уыцы æгъдæуттæ æмæ цæмæн, уый бамбарынæн. Куы рацæуа мыхуыры, уæд дзы æнæмæнг фæхай кæндзыстæм Хуссар Ирыстоны цæрджытæн, стæй Ирыстонæй дард чи цæры, уыцы æмзæххонтæн.
Уæдæ нæ сылгоймæгты комитет куыд арæхсджынæй æмæ æнтысджынæй куыста, афтæ архайы дарддæр дæр. Арæх æмбæлынц студенттæ æмæ хистæркъласонтимæ, стæй сæ ныййарджытимæ, æмæ уыцы фембæлдты пайда кæнынц сæ фæлтæрдзинад æмæ зонындзинæдтæй, фæсивæдимæ хъомыладон куыст кæнынæн. Абоны чызджытæ фидæны мадæлтæ сты, æмæ цы æгъдау цы фарнæй фæхайджын уой, уый дарддæр дæр дæтдзысты сæ кæстæртæм.
Фароны Съезд цы уынаффæтæ рахаста, уыдонæй иу уыди ирон мыггæгтимæ бæстондæр бакусын, сæ æхсæнадон уавæр сын фæбæрзонддæр кæнын. Уæдæй абонмæ дæс мыггагæй фылдæр нæ комитеты æххусæй сарæзтой иумæйаг æмбырдтæ, снысан кодтой мыггагæн дзуапдæттæг æвзæрст лæгтæ. Ахæм Ныхас цы мыггæгты ис, уыдоны хистæрты мах æрхуыдтам иумæйаг æмбырдмæ, сарæзтам дзы сæрмагонд Иры Мыггæгты Минæвæртты Совет, сфидар ын кодтам уагæвæрд. Уый æмбырд кæндзæн афæдз цыппар хатты æмæ иу æрдзурдзæн мыггæгтæн иумæйаг чи у, уыцы риссаг фарстатыл, иумæ сæ лыг кæныныл архайдзысты. Нæ фæндтæ ивынмæ кæй нæ хъавæм, уымæн æвдисæн у, абоны Съездмæ дыууиссæдз мыггаджы æвзæрст лæгтæ сæрмагондæй хуынд кæй сты, уый. Уыимæ ма сарæзтам æхсæнадон Тæрхон, кæцымæ равзæрстам алы мыггагæй дæр иу тæрхоны лæг. Сентябыры сæм фæсиддзыстæм æмæ æрдзурдзыстæм дарддæры куыстыл.
Цæвиттон, не’мкусджытимæ архайæм цæмæй Иры Стыр Ныхасы æхсæнадон ахадындзинад зынгæ фæхуыздæр уа, нæ куысты бæрæггæнæнтæ нын адæм уыной æмæ дзы пайда кæной. Хъыгагæн, цы архайд ранымадтон, уый нырма нæ къухы нæ бафтыдис Хуссар Ирыстоны æххæстæй апарахат кæнын. Уымæн ис куыд объективон, афтæ субъективон аххостæ дæр. Сеппæт нæ нымайдзынæн, фæлæ æнæмæнг нæ хуссайраг æмкусджытæн ам зындæр у архайын, уымæн æмæ чысыл æвадат хъæуты, кæцытæй бирæ цæрджытæ ралыгъдысты Цхинвал, кæнæ Цæгат Ирыстонмæ, нæу æнцон æхсæнадон фарстатæ æвæрын. Ис фылдæр мадзæлттæ районты æмæ Цхинвалы мидæг Ныхасы куыст фæхуыздæр кæнынæн, æмæ уыдонæй æнæмæнг спайда кæнын хъæуы. Координацион Советы уæнгтæ цæттæ сты нæ фадат цас амоны, афтæ фæкæсынмæ, фæлæ Хуссар Иры Ныхасы уæнгты сæхи æнæмæнг хъæудзæн бæстон æрныхас кæнын, куыстæй фылдæр æмæ ахадгæдæр бæрæггæнæнтæ куыд разына, ууыл бакусын.
Абоны уавæрты Æппæтдунеон æхсæнадон змæлд Иры Стыр Ныхасæн йæ хъомыс стыр у, йæ авналæнтæ дæр сты уæрæх. Æрмæст дзы раст пайда кæнын хъæуы. Зынаргъ кусæнгарз куы балхæнай æмæ йæ къуымы куы баппарай, уæд дзы ницы пайда ис. Царды нысан, хъуамæ айдагъ материалон хæзнатыл ма æнцайа. Нæ ирондзинад, нæ национ цæсгом, нæ фыдæлты Фарн фидæны фæлтæртæн бахъахъхъæнын, хорз фæд сын ныууадзын у ахсджиагдæр. Абон не’хсæнадон мадзæлттæй хорз куынæ спайда кæнæм, уæд фидæны тынг фæфæсмон кæндзыстæм. Æз уæ разы стыр бузныг зæгъын Цæгат æмæ Хуссар Ирыстоны разамонджытæн сæ зæрдиаг æххусы тыххæй. Æнæ уымæй махæн тынг зын уаид архайын, нæ размæ æвæрд хæстæ æххæст кæнын. Фæлæ ма сæ курæг дæн, цæмæй алы мадзæлттæй иумæ бацархайæм нæ ирон æхсæнады национ хиæмбарынад сфидар кæныныл, нæ фыдæлты фарнимæ бастдзинад ма фесафыныл.
Абон, бæрæгбоны агъоммæ, нæ ныхас нæ ирон адæмы иудзинадыл кæм у, уым хъуамæ æркæсæм нæ размæ цы цæлхдуртæ ис, уыдонмæ дæр, æмæ сæ бацархайæм аиуварс кæныныл. Фыццаджыдæр хъуамæ бамбарæм, цы у адæмы иудзинад. Цы нын ис иумæйагæй, цы нæ бæтты кæрæдзиуыл? Уыимæ уынын хъæуы, цы нæ кæны хицæн, уый дæр? Æнæмæнг мулк, алыхуызон социалон уавæртæ, политикон фарстатæ. Уæдæ нæм ис бирæ политикон партитæ, æхсæнадон организацитæ æмæ хицæн къордтæ. Цæуыл архайынц уыдон? Хи равдисыныл æмæ иннæты сæрты акæсыныл, æви адæмæн исты хорздзинад саразыныл? Æнæмæнг дзы алыхуызæттæ дæр ис. Фæлæ мæм арæх сæвзæры иу фарста: «Кæд иуылдæр нæ адæмы фидæныл тыхсæм, уæд нæ чи нæ уадзы кæрæдзийы фарсмæ æрбалæууын æмæ иумæ бакусын? Цæмæн ерыс кæнæм æдзух, чи лæгдæр у уый æвзаргæйæ?» Зын раттæн у дзуапп. Афтæ мæм кæсы, цыма нæ историкон фæндагыл цыдæр фесæфтам, нæ йæ æрхъуыды кодтам, афтæмæй. Уый аххосæй нæ фыдæлтыккон æхсæнадон зондахастыл хиуарзондзинад уæлахиз кæнын райдыдта. Иу иннæмæ нал хъусы, мæхæдæг алцы хуыздæр зонын, зæгъгæ. Амырыкæгтæм ис æмбисонд: (уырыссагау зæгъгæйæ) «Слишком много вождей, индейцев не хватает». Афтæ мæм кæсы цыма уый абон махыл хуыздæр фидауы. Дæс лæджы нæм искуы иу ран куы æрцæрынц, уæд цыбыр рæстæгмæ æртæ хицæн къорды нывæййынц. Уыцы миниуæг æххæстæй фæхæццæ Ирыстонæй дард чи ис, бирæ уыцы æхсæнадтæм дæр. Æмæ кæд стыр Мæскуыйы 50 минæй фылдæр цæры ирæттæ, сæ баиу кæнын тынг зын у, уæд, зæгъæм, Хъырымы та цы нæ уадзы, адæмы æрæмбырд кæнын æмæ иу ныхасмæ æрцæуын? Ахæм азым мæ бон бахæссын у, фæсарæнты чи цæры, уыцы ирон æхсæнадтæй дæр иуæй-иутæм. Цæмæй ацы низæн хос ссарæм, уый тыххæй нæ фыццаг ссарын хъæуы йæ аххосæгтæ.
Дыууæ мæйы размæ мах сарæзтам тымбыл фынг Цæгат Ирыстоны æхсæнадон организацитимæ, æрныхас кодтам иумæ бакусыны фадæттыл, æмæ уыцы курдиатимæ фæсидтыстæм иннæтæм дæр. Кæд иуæй фæстæмæ уыцы сидты бын сæ къухтæ бафыстой, уæддæр мæм афтæ касти, цыма хатгай алыхуызон хъуыддæгтыл дзурæм. Чи йæ цæстæнгас динтимæ бæтты, чи сæйрагдæрыл нымайы социалон фарстатæ лыг кæнын, кæмæн та фаг у хицæн чысыл проекттыл бакусын. Зын нын вæййы ссарæн нæ хъуыдытæ, нæ фæндтæ цæуыл баиу кæнæм, ахæм фидар бындур. Уымæн æмæ нæм нæй иу идеологи, Къостайы ныхасмæ гæсгæ, иумæ нæ чи рамбырд кæна ахæм «арфæйы дзырд». Уый нæм фæзыны æрмæстдæр тохы заман, знаджы ныхмæ фидар фæлæууын куы фæхъæуы, уæд. Фæлæ æрвылбоны царды та кæрæдзийы афтæ хорз цæмæн нæ фембарæм?
Нæй айдагъ змисæй хæдзары бындур сæвæрæн, цемент куынæ уа уæд. Дызæрдыг нæ кæнын, уыцы цементы куыст ирон адæмæн кæддæриддæр нæ фыдæлтыккон Ирон Æгъдау кæй кодта, ууыл. Æрмæстдæр нæ уый баста кæрæдзиуыл. Цалынмæ цæрдæгас у, уалынмæ цæрдзысты ирон адæм. Æнæ уымæй нын нæй фидæн. Кæмæдæр рæдыдæй афтæ кæсы æмæ æгъдау æрмæст фынджы уæлхъус хъæуы. Фæлæ уый у нæ бындурон зондахаст, нæ дунембарынад. Ис дзы алцæмæн дæр сæрмагонд бынат, цыфæнды уавæры дæр у фæндагамонæн. Мæнæ компьютерæн æнæ программа кусæн куыд нæй, афтæ нæй адæймагæн дæр айдагъ буары домæнтæй цæрæн. Хъуамæ йын йæ хъуыдытæн æмæ йæ митæн цыдæр æндæр бындур уа. Кæннод æм нæй йæ алыварс æхсæнадмæ раст цæстæнгас, нæ тыхсы йæ адæмы фидæныл. Нæ иудзинад дæр уырдыгæй хъуамæ цæуа. Алчи æрмæст йæхи мæт куы кæна, уæд дзы цæй иудзинад ис? Уæд нæм нæ хъарынц кæрæдзийы цин æмæ хъыг, нæй иумæйаг фæндтæ, бæлицтæ. Мæнæ ам 8 августы адæм Иры æдзард хæстонты, кæнæ 3-æм сентябыры, Бесланы сывæллæтты куы фæмысынц , уæд æгъдауы цъыртт æппын кæмæ нæй иуæй-иу ахæмтæ та куывдтæ æмæ гуырæнбонтæ фæкæнынц. Æдзæсгом æмæ æнæгъдау адæймаг æрмæст йæхицæн куыд хуыздæр æмæ куыд æнцондæр у, афтæ цæры. Уæздандзинад, æфсарм, адæмуарзондзинад сты фидар баст æхсæнадон цардимæ, иунæгæй цæргæйæ дзы мидис нæй, хъæды астæу ницы ахадынц.
Цæвиттон, цæмæй нæ ирон æхсæнад æнгомæй раст фæндагыл цæуа фидæнмæ, уый тыххæй нæ фыццаджыдæр Ирыстоны алы ран дæр сфидар кæнын хъæуы нæ фыдæлты бындурон зондахаст, нæ Ирон Æгъдау. Уый у Иры Стыр Ныхасæн йæ æппæты сæйрагдæр хæс. Хъыгагæн, ныры дуджы фаг нал ис фарнхæссæг куырыхон хистæртæ, кæстæртæн афтид ныхæстæй нæ, фæлæ хи уаг æмæ æгъдауæй раст зонд чи амоны. Æргом ныхасы къæм нæй, абон иуæй иу хистæртæ æрмæстдæр иннæтæй фæдомынц æгъдау, сæхимæ уыцы æгъдауæн йæ кой дæр нæ вæййы, афтæмæй. Ахæмтæм кæстæртæ никуы байхъусдзысты. Фæсивæдимæ хъæуы комкоммæ, æргом ныхас кæнын. Цæгаты дæр æмæ Хуссары дæр нæм ис тынг хорз зæрдæргъæвд кæстæртæ. Тырнынц уды сыгъдæгдзинадмæ, сæ фыдæлты Æгъдаумæ, арæх сæм фæзыны хорз уынаффæтæ æмæ хъæппæристæ. Фæлæ сæ хатгай хистæртæ нæ бамбарынц, лæмбынæг сæм нæ байхъусынц, æмæ уым бастдзинад аскъуыйы. Уæд кæстæртæ райдайынц архайын сæхи зондæй, æнæ хистæртæй. Хатгай, хистæртæм æгæр къæйныхæй дзурын дæр райдайынц.
Цалдæр мæйы размæ Иры Стыр Ныхасы фæсивæды комитет фæсидтис ирон адæммæ, цæмæй дзуары бынмæ карз нозт мауал хæссæм. Уый нын нæ дзуæртты æгад кæны, тауы æнæгъдаудзинад. Кæмдæрты сæм байхъуыстой, фæлæ иннæ рæтты та хистæртæ цæхгæр ныллæууыдысты: «Уый та куыд? Ныр донæй кувын райдайæм? Цы’мбарынц уыдон, царды куы ницыма федтой. Нæ фыдæлтæ нуæзтой æмæ мах дæр уыцы æгъдау нæ фехалдзыстæм». Ахæм хистæрты бафæрсын æмбæлы, кæд уæ фыдæлтæ арахъ æмæ водкайæ куывтой сæ дзуæрттæм, уæд абон дæр циндзинады хистæр Хуыцаумæ бæгæныйы къусимæ цæмæ фæкувы. Кæд фæстаг рæстæг нæ адæм къаддæр нуазынц, уæдæр нын уыцы нозт нæ æгъдау дарддæр халы, ссæнды йæ къæхты бын. Айфыццаг мæ фæхуыдтой иу хъæуы чындзæхсæвмæ, æмæ цин кодтон, кæдæй-уæдæй ма фендзынæн æцæг ирон хъæуыггаг чындзæхсæв. Фæлæ чысыл айрæджыгæнгæйæ, фæссихор куы бацыдтæн, уæд дзы иунæг лæг дæр æрвонгæй нал баййæфтон, иуылдæр уыдысты расыг, сæ дзыхы ныхас нал бадти. Уыимæ ма дзы бадтæй сыстгæйæ чидæртæ водкæйы æвгтæ уынгмæ дæр рахастой, æмæ уым дарддæр æнцъыхтой, раст цыма удыхос уыди. Цавæр æгъдау ис сæвæрæн ахæм ран æмæ ахæм хистæртимæ? Цы бацамондзысты хорзæй сæ кæстæртæн? Водка стыр агуывзæтæй куыд нуазгæ у, уый? Дызæрдыг нæ кæнын, ахæм дæнцæгтæ мын сымахæй дæр бирæтæ æрхæсдзысты. Нæ цинты сæн кæнæ арахъ стыр агуывзæтæй зыд нозт куы фæкæнæм, кæнæ та нæ зианы кæндты фынгтæ цины фынгты æнгæс хæрд æмæ нозтæй куы байдзаг кæнæм, æмæ дзы дыгай сахаттæ зæрдæйы дзæбæхæн æхсызгон бадт куы фæкæнæм, уæд уымæй канд фынджы æгъдау нæ халæм, уымæй нæ иумæйаг хæдзарæн йæ рæбинаг цæджындз сæттæм, нæ кæстæрты æнæ национ фидæн кæнæм. Уый у нæ рисс, æмæ йыл иумæ нæ къух куынæ сисæм, уæд дзы дарддæры арæзтадон куыстæн бынат нæ уыдзæн. Нæ фыдæлтæм сæ цины æмæ сæ зианы фынгтæ уыдысты æгъдау æвдисæн, æгдаутауæн бынæттæ, фæлæ нын абон гуыбындзæлты æмæ расыггæнджыты фæрцы раивтой æгъдаухалæнтæм. Уымæн сæйраг аххосæгтæ сты – карз нозт, цæлуарзаг адæм æмæ æнæгъдау хистæртæ. Ахæмтæн ныхкъуырд дæттын хъæуы æгъдауæн йæхи мадзæлттæй.
Хъыгагæн нæм Хуссар æмæ Цæгаты цæрæг ирон адæмы хсæн фæзынди бирæ хицæндзиндтæ, нæ ирон æгъдау куыд æмбарæм æмæ йæ куыд кæнæм, уый мидæг. Иуырдыгæй сæ бирæтæ æрхъуыдыгонд цæстмæмитæй чъизи кæнынц, иннæрдыгæй та сыхæгтæй æрбайсгæ æгъдæутты фæзындтæ марынц æгъдауæн йæ мидис. Нæй иу адæмыхаттæн иннæйы зондахастæй цæрæн, уæд йæ национ цæсгом сафгæ кæны æмæ цæуы æдзæллагмæ. Искæй уæрдоны дард нæ ацæудзынæ. Байхъусут ма нæ радиомæ. Бон изæрмæ ирон æнæууылд ныхæстæ æмæ сомихаг, гуырдзиаг кæнæ узбекаг мелодитыл арæзт «зарджытæй» хъустæ бафæллайынц. Уый хонæм нырыккон ирон аивад. Давæггæгтæй нæхи хъæздыг кæнæм æмæ сындæггай адæм нал æмбардзысты чи дзы кæцы у, уый. Уæдæ нæ цин æмæ зианы кæндтæ дæр байдзаг кодтам сыхæгты æгъдæуттæй, нæхиуæттæн аргъ нал кæнæм. Ручъы, Къуыдаргомы, куырттатæм кæнæ Хъобаны ирон адæм фæлтæрææй фæлтæрмæ цы зонд цы æгъдау лæвæрдтой, цæсты гагуйау кæй хъæхъæдтой, уый нын нал бæззы æмæ йæ æцæгæлон цæхджын митæй ивæм. Нæ фыдæлты Фарн æмæ Æгъдæуттæ суанг фæсарæйнаг ахуыргæндтæм дæр цымыдисаг кæсынц, уæд сыл нæхæдæг нæ къух цæмæн исæм? Æвæццæгæн нæ иу бон Дагомы кæнæ Уанелы, Цæгат æмæ Хуссар Иры хистæрты Ныхасмæ æрæмбырд кæнын хъæуы, æмæ уыцы дзуарджын ран кæд уæддæр бамбариккам, нæ бындурон фыдæлтыккон царды æгъдæуттæн раив-баив кæнæн кæй нæй. Мæ зæрдæмæ тынг фæцыдысты айфыццаг Гæбæраты Юрийæ ам цы ныхæстæ фехъуыстон уыдон. Цæуылнæ баныхас кæнæм иумæ, цæмæй Ирыстоны алы ран дæр нæ уæздандзинад æмæ æфсармы домæнтæ, нæ цин æмæ зианы æгъдæуттæ фæстæмæ, хæхбæсты сæ куыд кодтой, уырдæм раздахæм? Мæнæ Библи æмæ Хъуыраны домæнтæ иу куыд сты алы ран дæр, афтæ хъуамæ уой иу нæ Ирон Æгъдауы домæнтæ дæр, цы Ленингоры, цы Алагиры, цы Цхинвалы кæнæ Дзæуджыхъæуы. Уый куынæ уа, уæд нæ кæстæрты кæрæдзийæ хицæн кæнæм, алыхуызон зондахаст сын æвæрæм сæ сæрты.
Иры фæсивæды, иу æгъдаумæ тырныны бындурыл куы æрбамбырд кæнæм, сæ фыдæлты Фарнæй сæ куы фæхайджын кæнæм, уæд дарддæр сæхæдæг хъуыды кæндзысты, раст фæндаг агурдзысты. Уымæн ис гæнæн æрмæстдæр уыцы алы рæтты уынаффæгæнæг хистæртимæ æмæ зæрдæргъæвд кæстæртимæ комкоммæ куы ныхас кæнæм, уæд. Дардæй, стæй айдагъ гæххæттыл фыст рæсугъд ныхæстæй æмæ резолюцитæй хъуыддаг нæ рæзы. Иры Стыр Ныхасы архайджытæ хъуамæ æвдисой хорз æгъдау, æмæ йæ домой иннæтæй дæр. Уыцы куыст рапарахат кæнын хъæуы Хуссар æмæ Цæгат Ирыстоны алы хъæуы дæр, стæй горæтты бирæуæладзыгон хæдзæртты. Нæ зæрды ис хъæуты æмæ ахуырады уагдæтты фæсивæдæн ирон æгъдауы клубтæ саразын. Уым хистæртæ стæй ахуыргæндтæ хай кæндзысты кæстæртæн сæ зонындзинæдтæй, фæсивæд араздзысты хъазтизæртæ, ахуыр кæндзысты кафын æмæ зарыныл, ирондзинады бирæ фæзилæнтыл.
Кæй зæгъын æй хъæуы, уыдæттæ фидарæй баст сты нæ иуыл стырдæр хæзна, нæ мадæлон æвзагыл. Нæй æвзаг – нæй наци. Хъыгагæн, Абайты Васойы уыцы ныхæстæ абон дæр бирæтæ хорз не’мбарынц. Суанг ас адæмæй дæр чидæртæ сæ кæстæртæм иронау нæ дзурынц, æмæ уый стыр аиппыл нæ нымайынц. Æппæты æвзæрдæр уавар ис Дзæуджыхъæуы, æвæццæгæн æгæр атагъд кодтам размæ Европæйы æмæ Амырычы адæмты фæдыл дугъы. Уыцы «размæцыд» либералон зондыл хæст «осетинецты» сæ национ хæзнатæ, культура æмæ мадæллон æвзаг ницæмæн хъæуынц. Кæмæдæрты иронау дзурын æмæ ирондзинад æвдисын худинаг сси. Абон нæ сахары бирæуæладзыгон хæдзæртты кæртыты цы бирæ сывæллæттæ фæхъазынц, уыдонæй иу ирон ныхас нæ фехъусдзынæ. Хатгай уыцы рæдыд фæкарздæр кæнынæн ахъаз фæвæййынц иуæй-иу ног æрлидзджытæ дæр. Цæмæй бынæттонтæй хицæн ма кæной, уый тыххæй фæтагъд кæнынц бинонты æхсæн сæ мадæлон æвзаг уырыссагæй раивыныл. Æрæджы иу Цхинвайлаг æрыгон сылгоймагæн арфæ кодтон Дзæуджыхъæуы уынджы, йæ кæстæртимæ иронау кæй дзырдта, уый фæдыл. Æмæ мын афтæ зæгъы, хæдзары дам сæм сæ фыд æрмæст уырыссагау уадзы дзурын, цæмæй тагъддæр сахуыр уой æмæ сыл горæтæгтæ худгæ ма кæной. Афтæ гъе, ирон уæвын нæм сæрмæхæссинаг нал у.
Æмæ уæд кæдæм цæуæм? Цы фидæн нын ис нæ рæсугъд чысыл Сосиктæ, Батиктæ æмæ Залинæтæ, сæ национ уидæгтæй иртæстæй куы рахъомыл уой, æмæ адæмæн къухылдариуæг куы кæной, уæд?
Арæх паддзахад æмæ скъолайы аххос фæкæнæм, æмæ уый æнæмæнг раст у. Уыдонæн сæ хæс у аггаг мадзæлттæ аразын, цæмæй адæмæн уа фадат, сæ мадæлон æвзаг ахуыр кæнынæн. Фæлæ уæ бауырнæд, æз иунæг адæймаг дæр нæ зонын, кæцыйы айдагъ скъолайы иронау дзурыныл сахуыр кодтой. Уæдæ нæ зонын йæ бинонтæ хæдзары æдзух иронау кæмæ дзурынц, фæлæ иронау чинæ зоны, ахæмты дæр. О, закъоны бындурыл домын хъæуы паддзахадæй мадæлон æвзаг ахуыркæнынæн аггаг уавæртæ аразын, фæлæ æппæты фыццаг алчидæр хъуамæ дома йæхицæй. Уæ хорзæхæй, бафæрсæд уæ алчидæр йæхи, сарæзта фаг йæ бинонты ‘хсæн ахæм уавæртæ æви нæ.
Стæй ма ацы ныхасмæ æнæ бафтаугæ нæй. Абон æмæ райсом мах ам бæрæг кæнæм Хуссар Ирыстоны хæдбардзинады бæрæгбон. Ирыстоны зæххыл сырæзти паддзахад, йæхи конституци æмæ йæхи закъонтимæ. Уый ирон адæмæн дæтты уæрæх фадат нæ национ культура, нæ мадæлон æвзаг хуыздæр бахъахъхъæнынæн. Тынг æхсызгонæй бакасттæн Республика Хуссар Ирыстоны паддзахадон æвзæгты закъон, стæй национ ахуырадон программатæ, кæцыты ирон æвзагæн ис лæвæрд фаг сахæттæ. Хъыгагæн, Цæгаты ахæм уавæртæ саразынæн ныртæккæ нæй фадат, æмæ æхсæнад йæхæдæг куынæ бамбара цы уавæрмæ цæуæм уый, уæд ирон æвзаджы фарста фидæны сараздзæн стыр цæлхдур нæ адæмы иудзинадæн дæр. Чи зоны, исчи бафæрса, цы бастдзинад ис æвзаг æмæ иудзинады ‘хсæн, зæгъгæ. Комкоммæ бастдзинад. Мадæлон æвзаг зоныны хицæндзинады бындурыл сындæггай аивдзæн нæ зондахаст, нæ национ хиæмбарынад Хуссары æмæ Цæгаты. Йа адæмы уидæгтыл фидар баст чинæ у, уый йын йæ национ фидæнмæ дæр куыдфæндыййы цæстæй кæсы, нæ йæ æндавынц æфсымæрон ахастдзинæдтæ æмæ нæ иудзинад. Дызæрдыг нæ кæнын, 1992 азы Цæгаты хæст куы цыдис, уæд Хуссар Ирыстонæй уырдæм чи ацыд, уыцы сæдæгай хъайтар лæппутæй, ирондзинад кæмæ нæ уыд, ахæмтæ нæ разындаид. Уæдæ 2008 азы ам карз тох куы цыди, уæд Цæгатæй иу ахæм маргинал дæр ардæм нæ ратагъд кодта. Мæ ныхас ууыл у, æмæ хъуамæ неппæтдæр æмбарæм, æнæ национ хиæмбарынад, æнæ фыдæлты бындурон зондахаст – Ирон Æгъдау, æмæ æнæ мадæлон æвзаджы уавæр сфидар кæнгæйæ мах æцæг иудзинадмæ никуы æрцæудзыстæм. Æрмæстдæр уыдон сты нæ иумæййаг хæдзар амайынæн аггаг аразтадон æрмæджытæ. Æндæртæ не ссардзыстæм.
Фæлæ цæмæй уыцы æрмæджытæй арæхстгай спайда кæнæм, цæмæй нæ хæдзар фидар æмæ рæсугъд рауайа, уымæн хъæуы арæхсджын, зæрдæргъæвд аразджытæ. Кæй бон у, уыцы ахсджиаг куыст бакæнын? Иугай «алцызонæг фæтæгтæ» æмæ чысыл патриотон къордтæ? Зынтæй. Хæдзар аразын хъæуы æппæтадæмон зиуæй, кæрæдзийы фарсмæ æрбалæугæйæ, хистæрты зонд, кæстарты хъару æмæ ныфс баиугæнгæйæ.
25 азы размæ Иры Стыр Ныхас йæхимæ райста уыцы хæс, архайдта цы мадзæлттæ æмæ гæнæнтæ уыдис уыдонæй. Æз зæрдиаг арфæ кæнын уыцы рæстæг Хуссары æмæ Цæгаты Стыр Ныхасимæ, æвæллайгæйæ адæмæн лæггад кæныныл цы хистæртæ архайдтой, уыдонæн. Абон нæ бавналын хъæуы ноджы зæрдиагдæрæй æмæ арæхсджындæрæй. Нæ размæ ис стыр хæстæ, ничи сыл бакусдзæн махæй уæлдай. Æрмæстдæр ацы æппæтдунеон змæлд иу кæны ирон адæмы Цæгаты, Хуссары, Уæрæсейы алы къуымты æмæ фæсарæнты. Æмæ кæд мах стæм официалон æхсæнадон организаци, уæд нæ хæстæ æмæ фадæттæм гæсгæ та кæнæм ахсджиаг паддзахадон æмвæзадыл æвæрд идеологон куыст. Уый хъуамæ æмбара алчидæр æмæ йæм уыцы цæстæнгасæй кæса, хуымæтæг фæллойгæнæг æмæ пенсиисæгæй суанг министырмæ, стæй районы æмæ хъæуы хицæумæ. Хъуамæ кусæм иумæ æмзонд æмвæндæй, кæрæдзийæн æххуысгæнгæйæ. Фидарæй мæ зæрдæ дарын иумæйаг зиуы нæ къухы кæй бафтдзæн нæ адæмы æрбангом кæнын æмæ фидæнмæ фидар къахдзæфтæ акæнын.
Мæ зынаргъ хотæ æмæ æфсымæртæ!
Дæс азы размæ Уæрæсейы Президент бафыста бадзырд, Хуссар Ирыстоны Республика хæдбар паддзахадыл банымайын. Уый æгас ирон адæмæн дæр сси стыр бæрæгбон, нæ историйы сæйраг фæзилæнтæй иу. Мах зæрдиаг арфæ кæнæм, уыцы хæдбардзинадыл хъазуатон тох чи кодта, кай фæрцы бафтыд къухы уыцы хъайтартæн, стæй зындзинæдæн фидарæй чи быхсыдта, уыцы сæрыстыр Хуссар Иры цæрджытæн. Нæ Ирыстон æдас æмæ сабыр бынат уæд кæддæриддæр, нæ кæстæрты та сæ райгурæн зæххыл тох кæнын макуыуал бахъæуæд.
Цæйут, Къостайы ныхæстæй скæнæм нæ тырыса, æмæ рухсмæ æнæзивæг атындзæм æмзондæй, æнгомæй, кæрæдзийæн аргъгæнгæйæ.
Кучиты Руслан
Иры Стыр Ныхасы сæрдар
